اگر به خاطر داشته باشید، در قسمت اول این یادداشت نوشتم که می‌خواهم برخی از تجربیاتم دربارهٔ رویکردهای ناکارآمد و چه بسا اشتباه نسبت به مقولهٔ انتخاب و خواندنِ خبر و تحلیل را با شما به اشتراک بگذارم. به صورت شهودی منابعِ خبری را به چهار گروه تقسیم کردم و مضرات و مزایای افراط و تفریط در اعتمادکردن یا نکردن به مطالب هر گروه را شرح دادم. در قسمت دوم (و پایانی) این یادداشت به هشت اشتباهِ دیگر می‌پردازم.

اشتباه شمارهٔ ۹: نگاه گفتمانی به اخبار

رسانه‌ها، حتی رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای، معمولاً در چارچوب گفتمان‌هایی بزرگ‌تر قرار دارند که حتی اگر کیفیتِ آن‌چه تولید می‌کنند را مستقیماً تحتِ تأثیرِ خود قرار ندهند—که در عمل در بسیاری از موارد چنین می‌کنند—دستِ کم کیفیتِ اولویت‌دهی و توجه‌شان به انتخابِ مطالب را شکل می‌دهند. یک رسانهْ نگاه محافظه‌کارانه‌تری به اوضاع دارد و دیگری موضعی انتقادی‌تر؛ یکی به حوزهٔ سرزمینیِ یا ملیِ خود وفادارتر است و دیگری نگاهی جهان‌وطنانه به موضوعات دارد؛ یکی بیشتر رویکردِ توصیفی دارد و دیگری تجویزی؛ یکی تخصصی‌تر است و دیگری عمومی‌تر؛ یکی وظیفهٔ خود می‌داند در مقوله‌های حساس—و چه بسا دردسرسازی—نظیرِ انتقاد از اسرائیل و هر آن‌چه به صهیونیسمِ سیاسی مربوط می‌شود وارد شود و دیگری به دقت دربارهٔ این موضوعاتِ حساس سکوت می‌کند. مخاطبان نیز چنین هستند و بسته به شخصیت و سلیقه‌شان به گفتمان‌هایی خاص گرایش دارند. بنابراین عجیب نخواهد بود اگر به این نتیجه برسند که صرفاً سراغ منابعِ خبریِ همسو با گفتمانِ مطلوب‌شان بروند. اگر مخاطبی در این رویکرد افراط کند، یعنی گفتمانِ رسانه‌ای خود را به شکلی انعطاف‌ناپذیر انتخاب کند و بر اساس همان هم به دست‌چین کردنِ خبرها، تحلیل‌ها یا منابعِ خبری بپردازد، به واقع گفتمانِ موردِ علاقهٔ خود را بر حقیقتِ حاکم بر روی‌دادهای جهان ترجیح داده و با این‌کار زمینه را برای خودفریبی و درکِ نادرست از تحولاتِ پیرامونش فراهم کرده است.

بهترین رویکرد—به ویژه در حوزه‌هایی که تضادهای گفتمانی بارز هستند—این است که منابعی از دو سوی مختلف را در نظر بگیریم و تحلیل‌ها و رویدادها را در مقابل هم و در کنار یکدیگر قرار دهیم و قضاوتِ شخصیِ خود را از آن‌ها استخراج نماییم. به عنوانِ نمونه، در سال‌های نخستینِ جنگِ داخلی در سوریه، کسانی که فقط به رسانه‌های غرب‌محور و منتقد جمهوری اسلامی ایران—چه فارسی و چه انگلیسی—اکتفا می‌کردند تصویر کاملاً یک‌جانبه‌ای از تحولاتِ سوریه داشتند. این افراد به واسطهٔ این‌که از لحاظ گفتمانی با حکومتِ بعثِ بشار اسد تضاد داشتند، رسانه‌های حامی بشار اسد یا حتی رسانه‌های بی‌طرف را نادیده می‌گرفتند و صرفاً به دست‌چین کردنِ هر آن‌چه در نکوهش دولتِ اسد بود می‌پرداختند. نتیجه این بود که برخی از این افراد به شکل رقت‌انگیزی نسبت به واقعیت وحشی‌گری‌ها و خشونت‌های ضدمردمی بسیاری از شورشیان ضدِ دولتی بی‌اطلاع مانده بودند، علی‌رغم این‌که به صورت مستمر اخبار و تحلیل‌های منطقه را دنبال می‌کردند و خود را افراد مطلعی تصور می‌کردند. شاید بگویید عکس این قضیه هم صادق است؛ یعنی کسانی که صرفاً به منابع طرفدار حکومت اسد توجه می‌کردند نیز نگاهی یک‌جانبه به تحولات سوریه داشتند و نمی‌توانستند خشونت‌ها و اشتباه‌های دولت اسد را در برخورد با معترضان به درستی ببینند. این حرف در نظر درست است، اما در عمل چندان محلی از اعراب ندارد. چرا که با توجه به همسویی اغلبِ رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای در غرب و تعداد قابلِ توجهی از رسانه‌های فارسی‌زبان با گفتمانِ انتقاد از جمهوری اسلامی و به تبعِ آن دولتِ اسد، خطر واقعی در این نبود که کسی صدای معترضان به بشار اسد را کم بشنود، بلکه باید مراقب می‌بود اسیر پروپاگاندای یک جانبه‌ای که علیهِ دولتِ سوریه شکل گرفته بود نگردد.

اشتباهٔ شمارهٔ ۱۰: نگاه غیرگفتمانی به اخبار

اما اگر داشتن نگاهِ گفتمانی به خبرها و تحلیل‌‌ها می‌تواند اشتباه باشد، آیا بهتر نیست به کلی از نگرش گفتمانی فاصله بگیریم و سعی کنیم از یک منظر غیرگفتمانی به موضوعات نگاه کنیم؟ اتخاذ نگاه غیرگفتمانی اگر به معنای این باشد که ما چند گفتمانِ ناهمگون را در نظر داشته باشیم و سعی کنیم روایت و گفتمانِ‌ تقریباً منحصر به فردِ خودمان را از وقایع و تحولاتِ جهان خلق کنیم نه تنها بلامانع است،‌ بلکه راه‌گشاست. اما اگر منظور از نگاه غیرگفتمانی طردِ همهٔ گفتمان‌های اصلی و فرعی باشد، در این صورت خودمان را آمادهٔ‌ افتادن به دامِ دیگری کرده‌ایم. اولاً ذهنِ انسان نمی‌تواند به کلی خارج از گفتمان‌ها سیر کند و کسی که خود را خارج از همهٔ گفتمان‌ها می‌داند، معمولاً بی‌آن‌که خود متوجه باشد اسیرِ یک گفتمانِ متعصبانه است و سعی می‌کند هر چه می‌بیند را در همان گفتمان جای دهد. دوم این‌که بر فرض کسی موفق شود ذهنِ تحلیلی خود را حقیقتاً از هر نوع گفتمانی تهی سازد، در این صورت ثبات ذهنی و تفسیریِ خود را از دست می‌دهد و در ریزخبرها گم خواهد شد. او به خود اجازه می‌دهد که با دیدنِ‌ هر ریزخبرِ جدیدی تصویری به کلی متفاوت از تحولات جهان به دست بیاورد. با دیدن چند خبر خوب به این نتیجه می‌رسد که اوضاع در حال بهتر شدن است و چند هفته بعد با دیدن چند خبر بد به این نتیجه می‌رسد که اوضاع در حال بدتر شدن است. اما این سردرگمی و آشفتگی به مراتب از جهل بدتر است. کسی که نسبت به موضوعی به کلی بی‌اطلاع است، دستِ کم می‌تواند یادگیرندهٔ خوبی باشد و به کمکِ یک یا چند گفتمانِ نظری به نوعی ثباتِ ذهنی و تحلیلی دست یابد و ذهنش همچون قطره‌ای جیوه که بر سطحی صاف چکیده شده باشد به صورت تصادفی و بی‌معنا به این سوی و آن سوی نجهد.

اشتباه شمارهٔ ۱۱: اعتماد به کارشناسان

کارشناسان عرصهٔ خبر و تحلیل که در زبان انگلیسی به آن‌ها پاندیت‌^[۱]pundit می‌گویند، کسانی هستند که با استفاده از انواع اعتبارسازی‌های نهادی نظیر سِمت، رتبه، مدرک یا مدال این باور را در ذهن مخاطبان به وجود می‌آورند که درکِ درست و دقیقی از موضوعات مختلف دارند و آن‌ چه می‌دانند را با جسارت و صداقت در اختیار آن ها قرار می‌دهند. اما اکثریت قریب به اتفاق کارشناسانِ رسانه‌ای شایستهٔ چنین اعتمادی نیستند: دستِ کم به چهار دلیل که در این‌جا قصد بسط دادنِ آن‌ها را ندارم و صرفاً به آن‌ها اشاره می‌کنم.

اول این‌که آن‌ها معمولاً از دریچهٔ تنگِ حوزهٔ تخصصی یا حرفه‌ای خود به موضوعات می‌نگرند و با ایجاد دسته‌بندی‌های انتزاعی از واقعیت آن را به قسمت‌های ظاهراً مجزا از هم تفکیک می‌کنند و تقلیل می‌دهند. به این ترتیب آن‌ها معمولاً از درک پیوستگی و پیچیدگی طبیعی تحولاتِ اجتماعی عاجز می‌مانند. کارشناس محیطی روی موضوعات محیطی تمرکز می‌کند، کارشناس اقتصادی روی موضوعات اقتصادی و کارشناس سیاسی روی موضوعات سیاسی، در حالی‌که همهٔ این‌ها در یک واقعیت پیوستهٔ اجتماعی و تاریخی جریان دارند و آکروبات‌بازی‌های نظری یا حرفه‌ای بیشتر کارشناسان را به سُخره می‌گیرند. دوم این‌که تنوع تحلیل‌ها و ظاهرِ متمایز و رنگارنگِ بیشتر کارشناسان گول‌زنک است، همان‌طور که تنوع پُفک‌ها در قفسه‌های سوپرمارکت‌ها حسی کاذب از تنوع و انتخاب در ذهن مشتری ایجاد می‌کند. کارشناسان خروجی‌های استانداردِ خطوطِ تولیدِ دانشگاهی هستند و افق ذهنی و خلاقیتِ تحلیلی‌شان به ندرت از بسته‌های آموزشی استانداردی که دریافت کرده‌اند فراتر می‌رود. علاوه بر این، عمدهٔ این کارشناسان شبیهِ «کارمندهایی» هستند که خواسته یا ناخواسته مجبورند در چارچوب‌های تنگِ سازمانِ استخدام‌کننده‌شان حرکت کنند. آن‌ها که زیرک‌ترند به این محدودیت‌ها واقف هستند ولی البته هرگز به آن اعتراف نمی‌کنند، اما از بیشتر کارشناسان حتی نمی‌توانید این را انتظار داشته باشید که بدانند چقدر به واسطهٔ رابطهٔ کارمندی‌شان محدود هستند. این دسته از کارشناسان حقیقتاً فکر می‌کنند متفکرانی خلاق، مستقل و منحصر به فرد هستند و درست به همین دلیل مراجعهٔ گاه‌به‌گاهی به آن‌ها مفرح است. سوم این‌که بیشتر کارشناسان به واسطهٔ ماهیتِ انتزاعی و دوردستی که با واقعیت‌های میدانی دارند ارتباط خود را با امرِ ملموس از دست می‌دهند و در عینِ حال هزینه‌ای برای اشتباهات تحلیلی خود پرداخت نمی‌کنند. یک خلبان هزینهٔ اشتباهاتش را با سقوط هواپیمایی که خود در آن نشسته است پرداخت می‌کند، بنابراین انگیزهٔ زیادی دارد که نسبت به ایمنی پرواز مسئولانه و واقع‌گرایانه عمل کند. خلبان‌های ناشی یا بی‌مسئولیت خیلی زود کشته (یا اخراج) می‌شوند و در نتیجه فقط خلبان‌های ماهر و مسئولیت‌پذیر باقی می‌مانند. اما کارشناس‌ها چطور؟ اغلبِ کارشناس‌ها سوارِ هواپیمایی که خود خلبانش هستند نیستند، بلکه از روی زمین دربارهٔ شیوه‌های مختلف خلبانی نظریه‌پردازی می‌کنند و در صورت سقوط هواپیما نیز تحلیل‌های مفصل و رسانه‌پسندی ارائه می‌دهند که همهٔ عوامل دیگر—و نه نظراتِ اشتباهِ خودشان را—متهم می‌کنند. اما چهارمین دلیل برای اعتماد نکردن به کارشناسان این است که بسیاری از آن‌ها خود را موظف به ارائهٔ صادقانهٔ آن‌‌چه می‌دانند نمی‌بینند. آن‌ها بر خلافِ ادعاهایشان نمایندهٔ خیرِ عمومی نیستند، بلکه منافعِ گروهی اقلیت را نمایندگی می‌کنند و در مسیری گام بر می‌دارند که با دقت از شما پوشیده نگاه داشته می‌شود. تعدادی از کارشناس‌های مرتبط با رسانه‌های بزرگ ارتباط مستقیم یا غیرمستقیمی با نهادهای دولتی یا امنیتی دارند و به هیچ عنوان تصور نکنید که این پدیده در جوامع غربی وجود ندارد. علاوه بر این، تعداد قابل توجهی از کارشناسان نیز وجود دارند که بیشتر در پی منافعِ شخصی، صنفی یا نهادی خود هستند، اما برای این‌که بی‌طرف و حرفه‌ای جلوه کنند سوگیری‌هایشان را پشتِ ادبیاتِ تخصصی و اصطلاحاتِ فنی پنهان نگاه می‌دارند.

برای روشن‌تر شدنِ این بحث اجازه دهید به یک مثالِ کلیدی توجه کنیم: پروندهٔ جولیان آسانژ و پوشش خبری و تحلیلی آن در رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای. به یادداشت‌ها و مقاله‌های متعددی که توسطِ به اصطلاح «کارشناسان بی‌طرف» و ظاهراً در خدمتِ اطلاع‌رسانیِ عمومی نوشته می‌شوند دقت کنید. ببینید که چطور اکثریت قریب به اتفاق این کارشناسان واقعیت‌های کلیدی پروندهٔ آسانژ که حاکی از بی‌گناهی او هستند را پنهان می‌کنند و در عوض با تکرار ادعاهای مشکوک علیه وی به فرایند مخوفِ مجرم‌سازی و قربانی کردنِ وی توسط دولتِ آمریکا و برخی متحدانش کمک می‌کنند. شکی نیست که بسیاری از این کارشناسان از سر نادانی یا زبونی چنین می‌کنند، اما در این هم شکی نیست که تعدادی از آن‌ها ضمن آگاهی از بی‌گناهی آسانژ او را قربانی می‌کنند، چون برخلافِ ادعایشان در خدمتِ عموم نیستند، بلکه برنامه‌های پنهان دیگری را نمایندگی می‌کنند. کارشناسی که اتهامِ (رد شده و ثابت نشده) آسانژ دربارهٔ «تجاوز» یا «آزار جنسی» را تکرار می‌کند و تأکید می‌کند که رابطهٔ جنسی با زنی که چند ساعت قبل با او عمل جنسی رضایت‌مندانه داشته ولی اکنون نیمه‌خواب است تجاوز یا آزار جنسی تلقی می‌شود را باید با دقت مضاعفی زیر نظر بگیرید. این موضع در نگاه اول معقول به نظر می‌رسد. اما عجله نکنید. آیا این کارشناس در کنار پرداختن به اتهام‌هایی که علیه او وجود دارد، به صورت کاملاً واضح و بی‌پرده‌ای مهم‌ترین کاری که آسانژ از طریق ویکی‌لیکس انجام داده—یعنی افشای بخشی از جنایت‌های هولناک ارتش آمریکا در جنگ عراق و همین‌طور فساد سیستماتیک حزب دموکرات در مراحل منتهی به انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۱۶ در آمریکا—را شرح می‌دهد؟ آیا او به شما می‌گوید که چنین تعریف سخت‌گیرانه‌ای از تجاوز یا آزار جنسی تقریباً در هیچ کشوری وجود ندارد و قوانین سوئد در این زمینه کاملاً متمایز هستند؟ آیا او طی سال‌ها فعالیت رسانه‌ای خود حتی یک «جمله» در حمایت از سخت‌گیرانه‌تر شدنِ قوانین مربوط به تجاوز—به گونه‌ای که به تعریفِ سوئدی آن نزدیک شود—خطاب به سیاست‌مداران و فعالانِ کشور خود نوشته است؟ اگر پاسخ این پرسش‌ها منفی است، می‌توانیم تقریباً مطمئن باشیم که این کارشناسِ ظاهراً معقول و منصف موجودی ریاکار است که آگاهانه در قربانی کردنِ آسانژ مشارکت می‌جوید و از آن حمایت می‌کند.

اشتباه شمارهٔ ۱۲: بی‌اعتمادی به کارشناسان

راهِ پرهیز از اشتباهِ شمارهٔ ۱۱ (اعتماد به کارشناسان) این نیست که یکسره به کارشناسان پشت کنیم. به هر حال عمدهٔ خبرها و تحلیل‌ها توسط همین کارشناسان تولید می‌شود و در عمل چاره‌ای جز مراجعه به آن‌ها نیست. علاوه بر این، بی‌اعتمادی کامل به کارشناسان دلیلی جز بدبینی شدید نمی‌تواند داشته باشد و بدبینی افراطی همان‌قدر می‌تواند فرد را از واقعیت دور کند که ساده‌لوحی. قطعاً کارشناسان قابل اعتمادی نیز وجود دارند. اما چطور می‌توان آن‌ها را شناسایی کرد؟ در تحلیل نهایی هیچ راه مناسبی به جز دنبال کردن مواضع کارشناسان مختلف برای مدتی نسبتاً طولانی و دربارهٔ موضوعات گوناگون وجود ندارد. تنها در این صورت است که می‌توانید به تدریج با شیوهٔ گفتمانی یک کارشناس فرضی آشنا شوید. به همین دلیل است که با چند مراجعهٔ معدود—آن هم دربارهٔ موضوعاتِ ثابت یا فاقدِ حساسیت—نمی‌توانیم به اندازهٔ کافی یک کارشناس را بشناسیم و او را جدی بگیریم. برای من بارها پیش آمده که مواضع کارشناسی را در رابطه با یک موضوع مشخص (فرضاً مقولهٔ آلاینده‌های محیطی) معقول یافته‌ام، اما کمی بعد متوجه شده‌ام همین کارشناس دربارهٔ برخی موضوعات حساس و از نظر من کلیدی کاملاً از مرحله پرت است، یا این‌که عمداً خود را به نفهمی می‌زند. ممکن است بگویید چه اشکالی دارد یک کارشناس در برخی زمینه‌ها کم‌اطلاع باشد؟ آیا همین که در حوزهٔ تخصصیِ خود با اطلاع باشد کافی نیست؟ واضح است که نمی‌توانیم از یک کارشناس انتظار داشته باشیم در همهٔ حوزه‌ها مطلع باشد، اما می‌توانیم از او انتظار داشته باشیم که «چرند» تحویل ما ندهد و اگر دربارهٔ موضوعی به اندازهٔ کافی نمی‌داند، این نکته را به صداقت و صراحت بیان کند و از ارائهٔ تحلیل‌های چرند پرهیز کند. به همین نحو، یک کارشناس ممکن است نسبت به حوزهٔ حساسِ ویژه‌ای معذوریت‌هایی داشته باشد؛ فرضاً به واسطهٔ ارتباطاتِ نهادی‌اش نتواند دولت یا نهاد خاصی را نقد کند. طبعاً ما نمی‌توانیم از او انتظار داشته باشیم که امنیتِ شغلی، جانی و مالیِ خود را به خطر بیاندازد، اما قطعاً از او انتظار خواهیم داشت که تا حد امکان ما را از محدودیت‌هایی که دارد آگاه سازد. محدودیت‌ها می‌توانند کارشناسی را وادار به سکوت کنند، اما هیچ‌ محدودیتی نمی‌تواند یک کارشناسِ شایستهٔ اعتماد را به ریاکاری و ارائهٔ تحلیل‌های غیرمنصفانه و دروغین وادارد.

من اندکی با هنر عکاسی آشنا هستم. دوستان گاهی از من می‌پرسند فرق یک دوربینِ گران‌قیمت و دوربینِ کوچکی که روی یک تلفنِ همراه نصب شده چیست؟ آن‌ها گاه عکس‌های زیبایی که با دوربینِ تلفنِ همراه خود گرفته‌اند را به من نشان می‌دهند و می‌پرسند آیا یک دوربین گران‌قیمت می‌تواند عکسِ بهتری بگیرد؟ پاسخِ من همیشه این است که خیر. وقتی نور کافی در محیط باشد (مثلاً یک منظرهٔ آفتابی)، سوژه کم‌حرکت باشد و در فاصله‌ای نه زیاد دور و نه زیاد نزدیک قرار داشته باشد و هدفِ ما نیز از گرفتن عکس قرار دادنِ آن در اینستاگرام باشد فرقِ چندانی بین خروجیِ دوربینِ تلفن همراه و یک دوربین حرفه‌ای نیست. فرقِ یک دوربینِ حرفه‌ای و یک دوربین ارزان اما وقتی عیان می‌شود که از این شرایطِ معمولی فاصله بگیریم. وارد نورهای خیلی کم یا خیلی زیاد شویم، به سوژه زیاد نزدیک شویم یا از آن فاصله بگیریم؛ سرعتِ حرکتِ سوژه زیاد شود و هدف‌مان از عکس این باشد که آن را با کیفیت بالا در یک مجلهٔ معتبر منتشر کنیم. در این صورت قطعاً به یک دوربین خوب نیاز داریم. به همین ترتیب یک کارشناس خوب و یک کارشناسِ دوزاری را نمی‌توانید در شرایط «معمولی» از هم تشخیص دهید. بهترین تحلیل‌گران همان‌طور اخبارِ هواشناسی را روایت می‌کنند که ضعیف‌ترین تحلیل‌گران. اما اگر از شرایطِ معمولی فاصله بگیریم و به حوزه‌های «کلیدی و حساس» وارد شویم، فرقِ بینِ روزنامه‌نگارانِ خوب و روزنامه‌نگارانِ دوزاری واضح‌تر می‌شود. به واقع، حوزه‌های کلیدی و حساس سنگِ محکِ روزنامه‌نگاران و تحلیل‌گران هستند.

چند موضوع کلیدی و حساس که دربارهٔ آن‌ها اطلاعاتِ نسبتاً خوبی دارید را انتخاب کنید تا بتوانید به کمکِ آن‌ها کارشناسانِ مختلف را محک بزنید. هر وقت با یک «کارشناس» ظاهراً منصف و مطلع مواجه شدید، خود را در یک گفتگوی فرضی با وی قرار دهید که طی آن قرار است با نظرات کارشناس مربوطه دربارهٔ موضوعاتِ کلیدیِ مورد نظرتان آشنا شوید. به عنوانِ مثال، در این گفتگوی فرضی از او بخواهید دربارهٔ «رابطهٔ آپارتاید و اسرائیل»، «بی‌گناهی جولیان آسانژ»، «نقش دولت‌های غربی و عربی در تشدید و امتداد جنگ داخلی در سوریه»، «حمایت عملی کشورهای غربی از عربستان سعودی در رابطه با جنگِ یمن» صحبت کند. اما فقط به موضوعات بین‌المللی اکتفا نکنید و سعی کنید دربارهٔ تحولاتِ داخلی نیز محک‌هایی داشته باشید. مثلاً از او بخواهید نظرش را دربارهٔ «حجابِ اجباری»، «ممیزی یا سانسور ادبیات در کنار انواع محدودیت‌های هنری»، «تقلب یا سلامت در انتخابات ۱۳۸۸» و «بازیافتِ پسماندهای سیاسیِ جامعه نظیر بقایای خاندانِ پهلوی» نیز بگوید و در عین حال نشان دهد که «شرایطِ ویژهٔ امنیتی منطقه و تهدیدهای آشکار و نهانی که علیه ایران وجود دارد» را می‌‌فهمد. البته در همین کار هم باید اعتدال و انصاف را رعایت کنید؛ مثلاً در نظر داشته باشید که کارشناسِ مربوطه—بر خلافِ شما—نگاهی صنفی و حرفه‌ای به موضوعات مختلف دارد و در چارچوب انواع محدودیت‌هایی که بر اصحاب رسانه اعمال می‌شوند—چه در خارج از کشور و چه در داخل، هر کدام به شیوهٔ خود—فعالیت می‌کند. با این‌حال همان‌طور که گفتم اگرچه محدودیت‌های نهادی می‌توانند مانع از صراحتِ کلام اغلبِ کارشناسان شوند، کسی نمی‌تواند آن‌ها را وادار به بی‌انصاف بودن کند. اگر پس از این گفتگوی فرضی (که ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد) کارشناسِ موردِ نظر شما هنوز هم معقول و منصف به نظر می‌رسید می‌توانید او را جدی بگیرید.

اشتباه شمارهٔ ۱۳: خودزیرک‌پنداری 

فردی را در نظر بگیرید که خود را بسیار زرنگ و زیرک می‌پندارد و به همین دلیل نمی‌تواند به ظاهرِ امور اعتماد کند. او پشتِ هر حرف و موضعی فریب‌کاری و دروغ می‌بیند و هر رویدادِ ساده‌ای را نتیجهٔ سناریوهای پنهانِ پیچیده‌ای می‌داند که هدف‌شان فریب دادنِ او هستند. ذهنِ او مدام در حالِ ساختن سناریوهایِ پیچیده و غیرمحتمل است و با این‌که احتمالِ واقعیت داشتنِ این سناریوها را ناچیز می‌داند، اما حاضر نیست از غیرمحتمل‌ترینِ آن‌ها هم صرف‌نظر کند و به واقع‌گرایی، عمل‌گرایی و شهودِ متعارف فرصتی هر چند اندک بدهد. او اسیرِ آفتِ خودزیرک‌پنداری است و به هیچ‌عنوان نمی‌تواند بپذیرد کسی یا کسانی در زمینه‌ای او را فریب دهند. به همین دلیل او روایت‌های محتمل، سناریوهای ساده‌تر و ادعاهای مستقیمِ افراد را نمی‌پذیرد و ذهنش در هزارتوی تفسیرهای عجیب و نامحتمل گم می‌شود. او نمی‌داند که هیچ‌کس آن‌قدر دانا و زیرک نیست که هیچ‌وقت اشتباه نکند؛ و درست به همین دلیل بدترین فریب‌ها را می‌خورد.

تردیدی نیست که داشتن هوش و اطلاعات و در مجموعِ زیرکیِ تحلیلی چیز بدی نیست. زیرکی اگر در مسیر درستی به کار گرفته شود می‌تواند راهنما و راهگشا باشد، ولی در عینِ حال تأکید بیش از حد بر آن و تلاش وسواس‌گونه برای فریب نخوردن خود می‌تواند به دامِ دیگری تبدیل شود. اولاً این‌که کسی خودش را خیلی زیرک و دانا بداند فاصلهٔ زیادی با تکبر ندارد و تکبر از بزرگ‌ترین آفت‌های اخلاقی است. ولی جدا از بحثِ تکبر، وسواس در گول نخوردن ناکارآمد هم هست، چرا که اگر سعی کنید هرگز گول نخورید در اغلب وقت‌ها گول خواهید خورد. هیچ‌کس از این قاعده مستنثی نیست و به همین دلیل نباید بیش از حد مراقب باشیم که فریب نخوریم و واقعاً اشکالی ندارد گاهی گول بخوریم و بهتر است با این واقعیت انسانی کنار بیاییم. نفس فریب خوردن اجتناب‌ناپذیر است، مهم این است که فریب خوردنِ ما دائمی نباشد! اشکالی ندارد با علم به این‌که گاهی هم ممکن است حسنِ ظن‌مان مورد سوءاستفاده قرار بگیرد، با حسنِ ظن خبرها و تحلیل‌های مختلف را بخواهیم. این رویکرد به مراتب فروتنانه‌تر و کم‌ادعاتر است؛ مقایسه‌اش کنید با رویکرد کسی که چنان خود را زیرک می‌پندارد که به خاطر پرهیز از فریب خوردن همهٔ وزنِ ذهنی‌اش را روی دورترین و نامحتمل‌ترین فرضیه‌ها متمرکز می‌سازد و به کلی از درکِ اوضاع جهان پرت می‌ماند. چنین آدمی در دامِ تکبر و زیرکیِ خود گرفتار شده است.

خودزیرک‌پنداری و تکبر خود را به شیوهٔ دیگری نیز نشان می‌دهند: تصور کنیم به کلی از دانستنِ خبرها و تحلیل‌ها بی‌نیاز هستیم، چرا که این‌ها به اموراتِ خُرد و حقیرِ سیاسی مربوط می‌شوند و حاوی معرفت‌های متعالی و در خورِ ما نیستند. اما کسی که به اخبار و تحولات دنیا پشت می‌کند و نسبت به آن‌ها بی‌اعتناست اسیرِ تکبرِ خویش است. مگر می‌شود بدونِ درکی واقع‌گرایانه و ملموس از آن‌چه در پیرامون ما رخ می‌دهد به حقایق عمیق‌تر و بزرگ‌تر بشری دست یابیم؟

اشتباه شمارهٔ ۱۴: خودنفهم‌پنداری 

همان‌طور که تکبر و خودزیرک‌پنداری آفتِ شناختِ بهتر اوضاعِ جهان از طریقِ خواندن خبر و تحلیل است، عدم اعتماد به نفس و خودنفهم‌پنداری نیز به نتایج مشابهی ختم می‌شود. پشت کردن به توانایی‌هایی که به صورت معمول در اغلب ما وجود دارد و به ما امکان تشخیصِ سره را از ناسره می‌دهند هرگز نمی‌تواند سودمند باشد. اگر به قوهٔ تمیز و شهودِ خود امکان بروز بدهیم، می‌توانیم اقبال خود را برای درکِ بهتر پدیده‌ها بیشتر کنیم یا دستِ کم نگاهِ نقادانه‌تری به آن‌چه به عنوان خبر و تحلیل به ما ارائه می‌شود داشته باشیم. انحصار تشخیصِ راست از ناراست، اصل از نااصل، صادق از ریاکار و حقیقت از دروغ در اختیار کارشناسان نیست. بنابراین این استدلال که گاه و بی‌گاه از طرف دوستانی به گوش ما می‌رسد که فرضاً «من که کارشناس نیستم که بتوانم راستی یا ناراستی فلان خبر را تشخیص دهم؛ یا قادر باشم نگاهِ نقادانه به آن داشته باشم» چندان قابل قبول نیست. چیزی که به مهارت و تمرینِ ویژه نیاز دارد ساخت و پرداختِ یک خبر یا یک تحلیل است [فرضاً اگر کسی خودش بخواهد تحلیلی خوب بنویسد، قطعاً نیازمند مهارت ویژه‌ای است] و گرنه بسیاری از ما به صرفِ تجربه‌های مختلف در جامعه به راحتی می‌توانیم رفتارها یا گفتارهای بی‌ربط، ریاکارانه یا مشکوک را حس کنیم.

اشتباه شمارهٔ ۱۵: تعجیل و کاهلی

تعجیل و کاهلی معمولاً همراهِ یکدیگر هستند و رفتارِ فرد در رویارویی با خبرها و تحلیل‌ها را به یک شکل تغییر می‌دهند. یکی از این رفتارهای عجولانه و کاهلانه اکتفا کردن به مطالبی است که به صورتِ «تصادفی» در اختیارِ ما قرار می‌گیرند. منظور از تصادفی یعنی این‌که از نظرِ ما ارتباطِ معناداری بینِ مطالبِ دریافتی وجود ندارد و موضوعاتِ‌ مختلف و بی‌ارتباط با یکدیگر به شکلِ طوماری آشکار می‌شوند که به صورت کلی می‌توانیم آن‌ را یک جریان یا استریم (stream) در نظر بگیریم. برنامه‌های تلویزیونی یا رادیویی تا حدی به صورت استریم ارائه می‌شوند؛ یعنی فرد ممکن است درکِ زیادی از آن‌چه به عنوانِ موضوعِ بعدی خواهد آمد نداشته باشد. اما این الگو به شکلی به مراتب شدیدتر در شبکه‌های مجازی وجود دارد. وقتی یک گروه یا کانالِ تلگرامی، صفحهٔ فیس‌بوک یا توییترتان را باز می‌کنید، فهرستِ مطالب (فرضاً خبری یا تحلیلی) به صورتِ استریمی تصادفی (از نظر شما) نمایش داده می‌شوند. شما مدام به این استریم مراجعه می‌کنید و این طور به نظرتان می‌رسد که اطلاعِ خوبی از اوضاع و احوال ایران و جهان به دست آورده‌اید. اما این معمولاً یک توهم است.

مطالعه کردن حتی اگر محدود به اخبار روز و تحلیل‌های مرتبط با تحولاتِ جاری مربوط باشد وقت می‌گیرد و نیازمند علاقه، توجه و انسجامِ ذهنی است. به عنوانِ یک قاعدهٔ عمومی می‌توانیم بگوییم هر چه اطلاعاتِ خبری و تحلیلی به صورتِ ساده‌تری در اختیارِ شما قرار بگیرند (فرضاً به صورت استریمی تصادفی و خودکار که پیشِ چشمان شما حرکت می‌کند)، اقبالِ شما برای درکِ آن‌ها سطحی‌تر و محدودتر خواهد بود. خواندنِ یک جُستار— مثلاً برخی از مطالبِ مجلاتِ بَفلِر^{[۲]The Baffler} یا نیویورکِر^{[۳]The New Yorker}—ممکن است یک ساعت وقت بگیرد، اما احتمالاً به ساعت‌ها تماشایِ استریم‌های تصادفی در تلویزیون یا توییتر می‌ارزد. به همین ترتیب تماشایِ یک مصاحبهٔ خوب—مثلاً برخی از برنامه‌های مجموعهٔ خشتِ خام—ممکن است چند ساعت وقت شما را بگیرد، اما در کلیتِ خود تجربهٔ غنی و بی‌واسطه‌ای در اختیار شما قرار می‌دهد که به هیچ وجه با تماشای برنامه‌های کوتاه، پراکنده و بریده‌بریده‌ای که در رسانه‌های استریمی ارائه می‌شوند قابلِ مقایسه نیست. این رابطهْ بینِ نوشتن، خواندن و دیدن هم وجود دارد: در شرایطِ مساوی کسی که جُستاری را می‌خواند و خلاصه‌اش را می‌نویسد، محتوای آن را بیشتر از کسی که صرفاً آن‌ را می‌خواند درونیزه می‌کند؛ یا کسی که جُستاری را می‌خواند بیشتر از کسی که نسخهٔ صوتیِ آن را گوش می‌دهد آن را می‌فهمد و بعدها به خاطر خواهد آورد.

با گسترش شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی که از طریق گوشی‌های همراه هم قابل دسترسی هستند این تصور در ذهن بسیاری شکل گرفته که وفور و سادگیِ دسترسی به اخبار و تحلیل‌ها به معنایِ بهتر فهمیدنِ شرایطِ دنیا نیز هست. قطعاً در این نکته حقیقت کوچکی وجود دارد، اما نباید حقیقتِ بزرگ‌تر را فراموش کنیم: فراوانی و سادگی دسترسی به اطلاعاتْ، به خصوص وقتی به صورت استریم ارائه می‌شوند، علاقهٔ انسان را پراکنده، حوصله‌اش را کم، توجه‌اش را ضعیف، انسجام ذهنی‌اش را آشفته و ذهنش را اشباع می‌کند به حدی که ممکن است به ناظرِ منفعل و بی‌خاصیتِ خبرها و تحلیل‌ها بدل گردد و نتواند جز بخشی ناچیز از آن‌ها را درک کند و به خاطر بسپارد.

بهترین راهِ حل این است که بخش بزرگی از زمانی را که به خواندن (یا شنیدن و دیدن) اخبار و تحلیل‌ها اختصاص می‌دهیم به مطالبِ بلند و خوش‌پرداخت نظیر یادداشت‌، جُستار، سخنرانی یا مصاحبه اختصاص دهیم و بخش اندکی را به پرسه زدن در استریم‌های مختلفِ تلویزیونی، رادیویی یا اینترنتی. اگر هم به خاطر علاقه، اعتیاد و سرگرمی دوست داریم زمان زیادی را در استریم‌ها بگذرانیم، دستِ کم این نکته را به خاطر داشته باشیم که این‌ها به سختی ما را نسبت به اوضاع جهان داناتر می‌کنند.

اشتباه شمارهٔ ۱۶: خواندن ناکارآمد با کیفیتِ یک‌نواخت 

نکوهشِ تعجیل و کاهلی نباید ما را به سقوط از سوی دیگر بام ترغیب کند. عمدهٔ‌ مطالبی که در رسانه‌های رسمی و غیررسمی منتشر می‌شوند ارزشِ اندکی دارند. در بیشتر موارد خواندنِ عنوان (تیتر) و نگاهی گذرا به متنِ خبر یا تحلیل کاملاً کافی است و اگر کسی زمانی بیش از چند ثانیه (یا دقیقه) صرفِ آن‌ها کند چیز بیشتری عایدش نخواهد شد. مطالبِ مختلف بسته به اهمیت، فوریت یا ماندگاری، و کیفیتِ پرداخت‌شان شیوه‌های مختلفی از خوانش را می‌طلبند. گاهی باید جمله به جملهٔ یک مقالهٔ تحلیلی را خواند و گاهی دیگر نگاهی فهرست‌وار بر عناوین کافی است.

بیشتر افراد مهارتِ خواندن با درجاتِ مختلفِ کیفی را نیاموخته‌اند و توجه نمی‌کنند که این چه مهارتِ مهمی است. کسبِ مهارت در این مقوله به فرد کمک می‌کند که آن‌جا که لازم است ساعت‌ها برای خواندن یک جُستار وقت صرف کند و در جایِ دیگر یک کتاب را در چند دقیقه تورق کند و در هر دو حالت به هدفِ خود از مطالعه دست یابد. این قاعده برای خواندنِ اخبار و تحلیل‌ها هم صادق است. برخی منابع و مطالب را باید با دقتِ زیادتری خواند و زمانِ بیشتری به آن‌ها اختصاص داد؛ در حالی‌که برخی منابع و مطالب را می‌توان (و باید) سریع و گذرا مرور کرد. کسی که همیشه سریع و سرسری مطالعه می‌کند به عمقِ مطالبِ کلیدی دست نمی‌یابد و درکش محدود و سطحی باقی می‌ماند؛ کسی هم که همیشه آهسته و دقیق می‌خواند از زمانِ محدودِ خود استفادهٔ مناسبی نمی‌برد و وقتِ زیادی را صرفِ مطالبِ کم ارزش می‌کند. گلایهٔ اولی این است که زیاد می‌خواند ولی کم می‌فهمد، گلایهٔ دومی این است که وقت کافی برای مطالعه ندارد و در نتیجه کم می‌فهمد! مطالعهٔ کارآمد، مطالعه‌ای پویا است؛ هنر بهره گرفتن از کیفیت‌های مختلفِ مطالعه در شرایط مختلف.

• نقاشی انتخابی اثر واسیلی کاندینسکی (۱۹۲۳) است.^{[۴]Wassily Kandinsky—Black and Violet, 1923}

1. pundit ↩

2. The Baffler ↩

3. The New Yorker ↩

4. Wassily Kandinsky—Black and Violet, 1923 ↩

بعد از سپری شدنِ دورانِ نوشتن در بامدادی^{[۱]bamdadi.com} تصمیم گرفته‌ام کمتر دربارهٔ «خبرهای روز» بنویسم—اگرچه تقریباً هر روز اخبار را دنبال می‌کنم. علت این تصمیم سه گانه بوده است. یکی این‌که نسبت به سال‌های قبل شأنِ به مراتب کمتری برای «خبرها»‌ و «تحلیل‌های روز» قائل هستم و فکر می‌کنم توجه بیش از حد به آن‌ها باعث دور شدن از واقعیت‌های جهانِ امروز می‌شود؛ چنان‌که توجهِ زیاد به درخت‌ها ممکن است فرد را ناتوان از دیدنِ جنگل کند. دلیل دوم این است که فکر می‌کنم طی حدود یک دهه وبلاگ‌نویسی و مرور تقریباً هر روزهٔ خبرها و تحلیل‌های فارسی و انگلیسی به نوعی مهارت نسبی دست یافته‌ام که به من اجازه می‌دهد آن چه لازم دارم را در اسرع وقت با نگاهی نقادانه از میان انبوه اطلاعاتی که همه روزه تولید می‌شود برداشت کنم. این نکته انگیزهٔ مرا برای صرفِ وقتِ بیشتر برای نوشتن دربارهٔ رویدادهای خبری کاهش داده است. سوم این‌که بسیاری از مواردی که برای من و امثالِ من در روزهای اوج وبلاگستان فارسی جدید به نظر می‌رسید (مثلاً شیطنت‌هایی که بی‌بی‌سی فارسی در پوشش‌های خبری خود انجام می‌دهد) امروز دیگر به موضوعاتی تقریباً معمولی تبدیل شده‌اند و فضای انتقادی قابلِ توجهی نسبت به نقش و تأثیر رسانه‌های فارسی‌زبان شکل گرفته است. با این‌حال در برخوردهایی که با آشنایان نزدیک و دور دارم متوجه شده‌ام که هنوز برخی از دوستان نسبت به مقولهٔ خواندنِ خبر و تحلیل و انتخاب منابع قابلِ اعتماد دچار روی‌کردهای ناکارآمد و چه بسا اشتباه هستند. بنابراین، در این یادداشت (که در دو بخش منتشر می‌کنم) قصد دارم از تجربیاتم در رابطه با اشتباهاتِ احتمالی در مقولهٔ خوانشِ خبر و تحلیل بگویم. تک‌تک این موارد احتمالاً برای برخی از خوانندگان واضح و بدیهی باشند، اما فکر می‌کنم مجموعهٔ آن‌ها در کنار یکدیگر فرمولِ کمیابی را تشکیل می‌دهند که شاید برای خیلی از دوستان جالبِ توجه باشد. به هر حال در این‌جا قصد ندارم چیزی را «ثابت» کنم، بلکه صرفاً برایتان از تجربهٔ شخصی‌ام «می‌گویم». امیدوارم همه یا بخشی از آن به کار شما نیز بیاید.

در ابتدا، به صورت کاملاً شهودی منابع خبری و تحلیلی را به چهار گروه مختلف تقسیم می‌‌کنم و برای هر کدام نامی در نظر می‌گیرم. اول «رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای» هستند. رسمی نه به این معنا که حتماً باید دولتی باشند (بسیاری از آن‌ها دولتی نیستند)، بلکه به این معنا که این رسانه‌ها دارای هویتِ حقیقی و حقوقی و همین‌طور نشانی و دفتر و تشکیلات هستند. در ضمن همان‌طور که می‌توانید حدس بزنید این رسانه‌ها به صورت حرفه‌ای و مستمر در کار گردآوری، تولید و انتشار خبر و تحلیل هستند. بسیاری از روزنامه‌ها، مجله‌ها و شبکه‌های تلویزیونی قدیمی و بعضاً‌ جدید را می‌توانیم در این دسته قرار دهیم. به عنوانِ مثال شبکهٔ بی‌بی‌سی جهانی، یا روزنامه‌هایی نظیر نیویورک‌تایمز‌ و گاردین از این دست هستند. دوم «رسانه‌هایِ رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای» هستند. این‌ها هم دفتر و دستک و تشکیلاتی دارند و مدعی کار خبری و تحلیلی حرفه‌ای هستند، اما معمولاً نمی‌توانند خود را به سطح معینی از حرفه‌ای‌گری نزدیک کنند. به عنوان چند نمونه می‌توانم به صداوسیمایِ جمهوری اسلامی ایران، شبکهٔ پِرِس‌ تی‌وی، برخی شبکه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور نظیرِ صدای آمریکا و من‌و‌تو، و همین‌طور بسیاری از رسانه‌های دیگری که ریشهٔ آن‌ها در کشورهای غیرصنعتی است اشاره کنم. من حتی تا این‌جا پیش می‌روم که رسانه‌های نسبتاً حرفه‌ای نظیر راشیاتودی، الجزیره، بی‌بی‌سی فارسی و برخی روزنامه‌های قدیمی و معتبر نظیر روزنامهٔ اطلاعات را نیز در شمار رسانه‌های رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای (یا اگر مایل هستید بخوانید تقریباً حرفه‌ای) قرار دهم. برای این کار دلایلی هم دارم که شاید در بحثِ دیگری به آن بپردازم. سومین دسته «رسانه‌های غیررسمی» هستند که می‌توانند به درجات مختلف تمام‌حرفه‌ای یا نیمه‌حرفه‌ای باشند. این‌ها نسبت به رسانه‌های رسمی دارای ادعاها و امکانات محدودتری هستند، اما پی‌گیرانه و معمولاً با درایتِ شخصی در وب‌گاه‌ها، وبلاگ‌ها یا شبکه‌های اجتماعی مختلف (نظیر فیس‌بوک، تلگرام و نظائر آن) منتشر می‌شوند. گروه چهارم (و نهایی) «منابع متفرقه» هستند که شامل هر نوع منبع خبری یا تحلیلی می‌شود که در شمارِ سه گروهِ قبلی نباشد. این‌ گروه از منابعِ‌ خبری تقریباً همیشه غیررسمی و غیرحرفه‌ای هستند و معمولاً در شمارِ نامعتبرترین و غیرقابل‌اعتمادترین منابع در نظر گرفته می‌شوند. خبرها و تحلیل‌های بی‌نام‌و‌نشانی که در شبکه‌های مختلف اجتماعی دست‌به‌دست می‌شوند و انواع شایعات و تحلیل‌های محفلی و کافه‌ای در این شمار هستند. در این‌ یادداشت که در دو قسمت منتشر می‌کنم به چند روی‌کردِ‌ اشتباه به منابعِ خبری و تحلیلی اشاره می‌کنم. آن‌چه در زیر می‌آید ترتیب معینی ندارد، اما همان‌طور که خواهید دید اشتباه‌هایی که معرفی می‌کنم حالتِ متقارن دارند؛ چرا که در این حوزه، همچون بسیاری حوزه‌های دیگر‌، آن‌رویِ سکهٔ افراط، تفریط است.

اشتباه شمارهٔ ۱: اعتماد به منابعِ رسمیِ تمام‌حرفه‌ای

شایع‌ترین اشتباه این است که رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای را قابل اعتماد بدانیم و خود را بی‌نیاز از سایر رسانه‌ها، به ویژه رسانه‌های رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای (گروه دوم) و رسانه‌های غیررسمی (گروه سوم) تلقی کنیم. مثلاً فرض کنیم که مطالبی که در منابعی نظیرِ گاردین، نیویورک‌تایمز، اکونومیست، سی‌ان‌ان یا بی‌بی‌سی منتشر می‌شود صرفاً به واسطهٔ این‌که این رسانه‌ها مشهور، رسمی و تمام‌حرفه‌ای هستند قابل اعتمادند. اما «داشتن اعتبار حرفه‌ای» به معنای «قابلِ اعتماد بودن» نیست. اعتبار حرفه‌ای صرفاً تضمین کنندهٔ نسبیِ این است که مطالب طی فرایندها و معیارهای از پیش‌تعیین‌شده و عمدتاً پذیرفته‌شده‌ای تولید شده‌اند. اما اولاً این فرایندها و معیارهای از پیش‌تعیین‌شده همیشه به تمامی رعایت نمی‌شوند و ثانیاً هیچ تضمینی نیست که حتی اگر همهٔ این فرایندها و معیارها به دقت رعایت شوند نتیجه لزوماً قابل اعتماد باشد. فرضاً انتظار من این است که مطالبی که در رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای منتشر می‌شوند باید ارزشمند، درست، دقیق، جامع‌نگر و بی‌طرفانه باشند؛ اما رسانه‌ها به واسطهٔ انواع محدودیت‌ها یا انگیزه‌های ارزشی، امنیتی، عرفی یا اقتصادی ممکن است گاه فاصلهٔ قابلِ توجهی از معیارهایی که ارزش، صحت، دقت، جامع‌نگری یا بی‌طرفی یک مطلب را تضمین می‌کنند بگیرند. هر چقدر رسانه‌ای رسمی‌تر، حرفه‌ای‌تر و بزرگ‌تر باشد بیشتر در معرض ناکارآمدی و چه بسا حماقتِ نهادی قرار می‌گیرد. کافی است پوششِ خبری رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای در ماجرای لشگرکشی به عراق را به خاطر بیاوریم تا متوجه آسیب‌پذیریِ سیستمی این رسانه‌ها شویم؛ به ویژه در شرایطی که کیفیت و پاکیزگی کارشان در تضاد با ارادهٔ دولت‌های بزرگ برای فضاسازی یا زمینه‌سازی معینی قرار گرفته باشد.

اشتباه شمارهٔ ۲: بی‌اعتمادی به منابعِ رسمیِ تمام‌حرفه‌ای

اشتباهِ شایع دیگر این است که با در نظر گرفتن «اشتباهِ شمارهٔ ۱» از سوی دیگر بام بیفتیم و به این نتیجه برسیم که رسانه‌های رسمیِ تمام‌حرفه‌ای به کلی غیرقابلِ اعتماد هستند. در این صورت است که خود را به دو شکل دچار محرومیت ساخته‌ایم. اول این‌که در مواردی که تضادهای نهادی و سیستمیِ حادی وجود نداشته باشد (یعنی با موضوعاتی نظیر ماجرای حمله به عراق، هیولاسازی از روسیه، یا حمایت از اسرائیل روبه‌رو نباشیم)، این رسانه‌ها می‌توانند تا حد قابل قبولی مطالب با کیفیت و قابلِ اعتماد تولید کنند که نه تنها مطلع‌کننده‌اند، بلکه جهت انواع کارهای تحقیقی و تحلیلی در آیندهٔ حتی دور قابلِ استناد خواهند بود. دوم این‌که این‌ منابع به واسطهٔ رسمی و حرفه‌ای بودن‌شان بسیار تأثیرگذار هستند و به قولی اغلبِ «آدم‌های مهم» در حلقه‌های سیاسی، اقتصادی، مدنی و دانشگاهی آن‌ها را می‌خوانند و نسبت به آن‌ها واکنش‌های مختلف نشان می‌دهند. بنابراین نادیده گرفتن این منابع به صرفِ این‌که به این نتیجه رسیده‌ایم که چیزی به نام «اشتباهِ شمارهٔ ۱» وجود دارد خسرانی دوچندان خواهد بود. هیچ فرمول ساده‌ای برای ارزیابی کیفیت مطالب این نوع منابع وجود ندارد و سنجش کیفیت در این‌جا به مراتب از ارزیابی کیفیتِ ساخت (مثلاً این‌که متن یک مقالهٔ تحلیلی چقدر از لحاظ زبانی و ویراستاری آراسته و پرداخته باشد) و راستی‌آزمایی اخبار خُردی که ارائه می‌شوند (فرضاً اگر برای دهمین بار طی ماه‌های گذشته گفته شود «دیشب آخرین بیمارستان شهر حلب بمباران شد»، آیا چنین خبری درست است؟) فراتر می‌رود و نیازمند داشتنِ شمِ خبری و تحلیلی قابلِ قبولی برای درکِ تصویرِ بزرگ‌تر و زمینهٔ تاریخی تحولات و استفاده از آن به مثابهِ محکی برای سنجش کیفیتِ اخبار یا تحلیل‌های نسبتاً جزئی است.

اشتباه شمارهٔ ۳: اعتماد به منابعِ رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای

منابعِ رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای نه از چابکی، جسارت و آزادی عمل منابع غیررسمی برخوردار هستند و نه اعتبار منابعِ رسمیِ تمام‌حرفه‌ای را دارند. علی‌رغم ادعایشان در حرفه‌ای‌گری، به صورت آشکاری دچارِ جانب‌داری از دولت یا نهادِ حامی‌شان هستند و در شیوهٔ تولید و انتشار اخبار و تحلیل به ندرت به سطحِ تمام‌حرفه‌ای نزدیک می‌شوند. شیوهٔ اولویت‌گذاری و توجهِ آن‌ها به خبرها به گونه‌ای است که مخاطبِ منتقد را از خود گریزان می‌کند و مخاطبِ معمولی را خسته و بی‌تفاوت. فرضاً به پوشش خبریِ صداوسیمایِ جمهوری اسلامی ایران از تحولات فلسطین و اسرائیل توجه کنید. علی‌رغم پوشش خبری و تحلیلی تقریباً هر روزه، هیچ مطلبی که به نوعی بتواند به سود اسرائیل تفسیر شود منتشر نمی‌گردد و بر عکس سعی بر این است که اخبار به صورتی کاملاً یک‌جانبه گزارش شوند. تاریخ‌چهٔ شکل‌گیری و رفتار رژیم اسرائیل جای تردیدی در ماهیت آپارتاید، اشغال‌گر و تروریست آن باقی نمی‌گذارد و ما می‌توانیم با تلاش رسانه‌ای جمهوری اسلامی برای حمایت از مردم مظلوم فلسطین همراهی کنیم، اما شیوهٔ یک‌جانبه، فرمایشی، مکرر و بعضاً غیرحرفه‌ای پوشش تحولات فلسطین و اسرائیل آزاردهنده یا دستِ کم خسته کننده است. همین شیوهٔ تقریباً صفر یا صد درصدی را در بیشتر حوزه‌های حساسِ دیگر نیز می‌بینیم. هر جا حکومت ایران روی مسأله‌ای حساسیتِ ویژه‌ای داشته باشد، پوشش خبری و تحلیلی آن در صداوسیما شکلی تقریباً یک‌جانبه و غیرحرفه‌ای به خود می‌گیرد و گاه نیز عملاً تعارفات به کناری گذاشته می‌شوند و پروپاگاندای آشکار ارائه می‌شود. این ایرادها مختص صداوسیمای جمهوری اسلامی نیست، بلکه کم‌و‌بیش در همهٔ منابعِ رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای به چشم می‌خورد. بنابراین، تردیدی نیست که اعتمادِ زیاد به این منابع منطقی نیست.

اشتباه شمارهٔ ۴: بی‌اعتمادی به منابعِ رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای

همان‌طور که گفتم دیدنِ نقاطِ ضعف، اشتباهات، بی‌دقتی‌ها، بی‌توجهی‌ها و خطاهای منابعِ رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای دشوار نیست و به خصوص اگر منتقدِ دولت یا نهادِ حامی آن‌ها باشیم، به سادگی می‌توانیم به این نتیجه برسیم که این منابع به هیچ عنوان قابل اعتماد نیستند و هر چه در آن‌ها به عنوان خبر و تحلیل ارائه می‌شود نادرست،‌ نادقیق، مغشوش و در نهایت پروپاگاندایی کم ارزش است. اما این نتیجه‌گیری می‌تواند اشتباه مهلکی باشد. اول این‌که این رسانه‌ها به واسطهٔ بومی‌تر بودن‌شان معمولاً در حاشیهٔ گفتمان‌های جهانی قرار گرفته‌اند و بی‌توجهی کامل به آن‌ها به معنای اولویت دادنِ به رسانه‌هایی است که همسویی بیشتری با جریان‌های مسلطِ گفتمانی در جهان دارند؛ یعنی به معنای رها کردنِ طرفِ ضعیف‌تر و جانبِ قدرتمند را گرفتن است. البته این‌طور نیست که هر که قدرتمندتر باشد لزوماً باطل باشد، اما به هر حال طرفِ قدرت را گرفتن نیازمند احتیاط و هوشیاری بسیار زیاد است و بهتر است تا حد امکان در آن افراط نکنیم و اجازهٔ حضور گفتمان‌های ضعیف‌تر را بدهیم. دوم این‌که خیلی از مطالبِ خبری یا تحلیلی که در این منابع تولید و منتشر می‌شوند اگر از منظر گفتمانی مناسبی نگریسته‌ شوند نادرست نیستند و ارزش خبری و تحلیلی خود را دارند. این نوع منابع نه تنها ما را با گفتمانِ دولت‌ها یا نهادهای مختلف و معمولاً حاشیه‌ای آشنا می‌کند، بلکه به واسطهٔ دسترسیِ مستقیم‌تری که به منابعِ بومی دارند ممکن است شناختِ بی‌واسطه‌تر و چه بسا صادقانه‌تری از تحولاتی که در آن منطقهٔ سرزمینی رخ می‌دهد در اختیار ما قرار دهند. به عنوانِ مثال توجه کردن به اخباری که از تلویزیونِ دولتی سوریه پخش می‌شود به ما کمک خواهد کرد که انحصار گفتمان‌سازی و تصویرسازی که عمدتاً در اختیار رسانه‌های همسو با دولت‌های مخالف اسد است را بشکنیم و در نهایت به تصویر واقع‌بینانه‌تری از تحولات سوریه دست یابیم. یا علی‌رغمِ همهٔ ایرادهایی که می‌توانیم به صداوسیمایِ جمهوری اسلامی وارد کنیم، باید بپذیریم که دسترسی آن‌ به وقایع و رویدادهایی که در سطح کشور رخ می‌دهد به مراتب بیشتر از رسانه‌هایی است که دسترسی مستقیمی به مناطق سرزمینی ایران ندارند و به همین دلیل برای همهٔ کسانی که دغدغهٔ‌ ایران را دارند صداوسیما و سایر منابعِ رسمیِ‌ نیمه‌حرفه‌ای داخلی به سادگی‌ قابل جایگزینی نیستند.

اشتباهِ‌ شمارهٔ ۵: اعتماد به منابعِ غیررسمی [حرفه‌ای یا نیمه‌حرفه‌ای]

منابع غیررسمی معمولاً از لحاظ شیوه و محتوا آزاد هستند و هیچ دولت، نهاد یا الگوی معینی به جز سلیقهٔ شخصی (یا گروهی) پدیدآورندگان‌شان بر آن‌ها حاکم نیست. بنابراین آن‌ها می‌توانند با معیارهای مرسوم خبری و تحلیلی نظیر راست‌گویی، امانت‌داری، دقت، انصاف و غیره فاصلهٔ زیادی داشته باشند. یک منبعِ غیررسمی حتی مجبور به تولیدِ پیوستهٔ محتوا نیست و فرضاً می‌تواند برای هفته‌ها یا ماه‌ها غیرفعال باشد. بسیاری از منابعِ غیررسمی دارای نشانیِ واقعی نیستند و حتی اگر با نامِ واقعی نوشته شوند (که بعضاً چنین نیست) نسبت به درستی یا دقتِ آن‌چه تولید می‌کنند تعهد چندانی ندارند. یک وبلاگ (حتی معتبر) به سادگی و بدونِ نیاز به توضیحات می‌تواند برخی از مطالبِ قدیمی‌تر خود را تغییر دهد و یا به کلی حذف کند. به همین دلیل مطالبی که در این نوع منابع تولید می‌شوند قابلیتِ استنادپذیری پایینی دارند و برای تحقیقاتِ جدی معمولاً به آن‌ها ارجاع داده نمی‌شود. علاوه بر همهٔ مواردِ یاد شده، بسیاری از منابعِ غیررسمی به واسطهٔ عدمِ مسئولیت‌پذیری‌شان (و برخی دلایل دیگر) تمایل به تندروی دارند و روایت‌ها یا گفتمان‌های نامتوازن و نامعقولی را ترویج می‌کنند. این باعث می‌شود که بسیاری از مخاطبانی که منتقدِ گفتمان‌هایِ رسمی هستند به سوی آن‌ها جذب شوند و شور و انرژی انتقادی‌شان در فضایی غیرواقع‌گرایانه و تخدیری هدر رود.

اشتباهِ شمارهٔ ۶: بی‌اعتمادی به منابعِ غیررسمی [حرفه‌ای یا نیمه‌حرفه‌ای]

اما منابعِ غیررسمیْ لزوماً نامعتبر یا کم‌کیفیت نیستند. این تصور که فقط منابعِ رسمی قادر به تولید مطالب با کیفیت و قابلِ اعتماد هستند مسلماً غلط است. با این‌حال یکی از دام‌های شایع در میان اقشار نسبتاً مطلع جامعه این است که منابع غیررسمی را کم‌اهمیت در نظر می‌گیرند. اما منابع غیررسمی به واسطهٔ کوچکی، انعطاف‌پذیری و درجهٔ استقلالِ زیادی که از دولت‌ها، نهادها و معیارهای حرفه‌ای پذیرفته‌شده در عرصهٔ تولید خبر و تحلیل دارند قادر به تولید محتوای خبری-تحلیلی و به خصوص انتقادی بسیار خوب هستند. نکتهٔ کلیدی البته یافتن و تشخیصِ منابعِ غیررسمی معتبر است که کاری دشوار و زمان‌بر است. برخی از این منابعِ غیررسمی به زبان انگلیسی که سال‌هاست دنبالشان می‌کنم عبارتند از: وبلاگِ کرگ مورای دربارهٔ بریتانیا، اروپا، پروندهٔ‌ آسانژ و تحولاتِ مختلف جهان^{[۲]Craig Murray}، وبلاگِ ماهِ آبالاما دربارهٔ تحولاتِ مختلف جهان^{[۳]Moon of Alabama}، وبلاگِ ایلیا ج. مغنایر دربارهٔ تحولاتِ خاورمیانه از منظر نسبتاً همساز با محورِ مقاومت^{[۴]Elijah J. Magnier} و وب‌گاه یا وبلاگِ گروهیِ موندووایس^{[۵]Mondoweiss} درباره‌ٔ اسرائیل، فلسطین و آمریکا.

این منابع از بسیاری جهات با هم فرق می‌کنند. کرگ مورای بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ سفیر بریتانیا در ازبکستان بود، اما به دنبال مشاهدهٔ حمایتِ دولت‌های غربی از رژیم وقتِ ازبکستان و برخی همکاری‌های محرمانه و از لحاظ انسانی غیرقابل قبول بین بریتانیا و ازبکستان دست به اعتراض و افشاگری زد که به برکناری وی منتهی گردید؛ ولی با جسارت و آزادی بیشتر به افشاگری و فعالیت‌های مدنی خود ادامه داد. آشنایی او با سازوکارهای قانونی، نهادی و دیپلماتیکِ بین‌المللی و جسارتی که در نقدهایش از سیاست‌های بریتانیا و ارتباط بی‌واسطه‌اش با اشخاصی مانند جولیان آسانژ عیان است، نوشته‌هایش را در ردیف مهم‌ترین منابع تحلیلِ‌ تحولات در وبِ غیررسمی قرار می‌دهد. مطالب وبلاگ ماه آلاباما توسط نویسنده‌ای آلمانی‌تبار به نام برنهارد نوشته می‌شود که با دقت و مهارت قابل توجهی سعی در ارائهٔ تصویری کامل‌تر از تحولات سیاسی و نظامی در نقاط مختلف جهان دارد و به صورتِ خاص پوشش خبری وی از تحولات سوریه وی را در برخی حلقه‌های ایرانی مشهور کرد و در چند سال اخیر به وفور دیده‌ام که از تحلیل‌ها و مطالب آن در فضای فارسی استفاده می‌شود، بدونِ این‌که نامی از ماهِ‌ آلاباما آورده شود. آن‌چه مطالب او را به ویژه ارزشمند می‌کند ارائهٔ ارجاعاتِ‌ دقیق به طیف رنگارنگی از منابعِ‌ رسمی و تمام‌حرفه‌ای، رسمی و نیمه‌حرفه‌ای و همین‌طور غیررسمی است. ایلیا ج. مغنایر یک خبرنگار جنگی کارکشته با بیش از سه دهه سابقهٔ فعالیت در منطقهٔ خاورمیانه و شمال آفریقاست و به واسطهٔ سابقهٔ زندگی در لبنان، بوسنی، عراق، ایران، لیبی و سوریه و روابط گسترده‌ای که دارد تحلیل‌های قابلِ توجهی از تحولاتِ‌ منطقه ارائه می‌دهد. موندووایس توسط دو روزنامه‌نگارِ یهودی‌تبارِ آمریکایی منتشر می‌شود و با روی‌کردی انتقادی و ضدصهیونیستی به تحولات اسرائیل، فلسطین و آمریکا می‌پردازد و در نوع خود بی‌نظیر است.

این مثال‌ها به وضوح نشان می‌دهند که نمی‌توانیم نسبت به منابعِ غیررسمی به کلی بی‌اعتماد و بی‌اعتنا باشیم. این منابع، به خصوص وقتی مانند نمونه‌هایی که ذکر کردم در سطحِ تقریباً حرفه‌ای عمل کنند، نه تنها مکملِ منابعِ رسمی هستند، بلکه تا حدی نیز می‌توانند جایگزینِ خواندنِ اخبار روزانه شوند، چرا که با بررسی تعداد زیادی خبر و تحلیل که همه‌ روزه در منابع مختلف منتشر می‌شود،‌ ارجاعات، کنارهم‌گذاری‌ها و خلاصه‌های قابلِ توجهی ارائه می‌دهند.

اشتباهِ شمارهٔ ۷: اعتماد به منابعِ متفرقه [غیررسمی و غیرحرفه‌ای]

این اشتباه به نظرم آن‌قدر واضح است که تقریباً نیازی به شرحِ آن احساس نمی‌کنم. اعتماد کردن به منابعِ‌ خبری و تحلیلی متفرقه که معمولاً کاملاً غیرحرفه‌ای، غیرقابلِ استناد، غیرقابلِ راستی‌آزمایی و در نهایت غیرقابلِ اعتماد هستند کاملاً اشتباه است. شکی نیست که گپ‌و‌گفت‌های سیاسیِ مرسوم که در دورهمی‌های خانوادگی یا در نوبتِ انتظار در آرایشگاه انجام می‌دهید می‌توانند سرگرم کننده باشند، اما به عنوانِ منبعِ اخبار و تحلیل‌های اجتماعی قابل اعتنا نیستند. با این‌حال به لطف گسترش شبکه‌های مجازی متصل به تلفن‌های همراه، تعداد زیادی از این نوع اخبار و تحلیل‌ها که معلوم نیست از کدام منبع و توسط کدام شیوه و حتی در چه مکان و زمانی تهیه شده‌اند به وفور دست‌به‌دست می‌شوند و بسیار می‌بینم که مردمان ساده‌دل نیز آن‌ها را جدی می‌گیرند. تا جایی که به تجربهٔ من مربوط می‌شود، در فضایِ مجازی هر مطلبی که نشانی و امضای معتبری نداشته باشد و کاملاً مشخص نباشد از طرف کدام منبع رسمیِ‌ تمام‌حرفه‌ای، رسمیِ نیمه‌حرفه‌ای یا غیررسمی تولید و منتشر شده‌ است را نادیده می‌گیرم.

اشتباهِ شمارهٔ ۸: بی‌اعتمادی به منابعِ متفرقه [غیررسمی و غیرحرفه‌ای]

با توجه به آن چه در اشتباه شمارهٔ ۷ گفتم، این‌طور به نظر می‌رسد که باید به کلی نسبت به منابعِ متفرقه بی‌اعتماد باشیم. این نکته تقریباً همیشه در فضایِ مجازی صادق است، اما در عرصهٔ واقعی همیشه این‌طور نیست. حضور مستقیم فرد در جامعه به معنای مواجه شدنِ او با واقعیت‌های ریز و غیرقابلِ انکار اجتماعی است، و چه بسا تجربه‌ها و رویارویی‌های عینی که اصالت، اعتبار و ارزشِ آن‌ها به مراتب بیشتر از تحلیل‌هایی باشد که ممکن است در معتبرترین منابع خبری یا تحلیلی بیابیم. بنابراین، ضمن این‌که باید نسبت به آن‌چه خود را به عنوان «خبر» و «تحلیل» متفرقه به ما عرضه می‌کند بسیار شکاک باشیم، نباید از رویارویی بی‌واسطه با جامعه و استفاده از تجربه‌های مستقیم اجتماعی برای تنظیم قضاوت‌هایمان باکی داشته باشیم.

ادامه دارد.

• نقاشی انتخابی اثر واسیلی کاندینسکی (۱۹۲۳) است.^{[۶]Wassily Kandinsky 1923. “Composition VIII”; Oil on canvas; Solomon R. Guggenheim Museum, New York}

1. bamdadi.com ↩

2. Craig Murray ↩

3. Moon of Alabama ↩

4. Elijah J. Magnier ↩

5. Mondoweiss ↩

6. Wassily Kandinsky 1923. “Composition VIII”; Oil on canvas; Solomon R. Guggenheim Museum, New York ↩

آن چه در ذیل می‌آید بخش‌هایی انتخابی از سخنان شاهرخ مسکوب در گفتگو با علی بنوعزیزی و علی دهباشی در سال ۱۳۷۳ است که با اندکی ویرایش نقل می‌کنم:^{[آ]با کلک اندیشه (۱۴): (شاهرخ مسکوب) گفتگو با شاهرخ مسکوب و علی دهباشی. کلک ۵۸-۵۹، ش ۱ (دی‌ماه ۱۳۷۳): ۱۴۴–۲۰۲.}. متن کامل آن را می‌توانید این‌جا مطالعه کنید.

مسکوب: … و اما هویت معنوی مرا در پنج‌-شش سال اول بعد از زندان این‌ها قوام می‌آورد: شاهنامه و مثنوی؛ تراژدی‌ها و ادب و اساطیر یونان که مطالعه‌اش پیش از زندان شروع شده بود؛ چند کتاب عهد عتیق، فلسفهٔ آلمان که کمی دیرتر و با مطالعهٔ استتیک^{[۱]Lectures on Aesthetics} هگل شروع شد. منظورم از فلسفهٔ آلمان فقط هگل و کانت است؛ آن هم ناقص، که همین نزدیکِ ده سالی مرا از مطالعهٔ رمان و ادبیات محض اروپایی دور کرد. و لوکاچ، که تحسین و تعجب مرا بر می‌انگیخت. به اضافهٔ این‌ها، در آن سال‌ها مادرم زنده بود. او بدون این‌ که  خودش بداند یا اصلاً به این فکرها بیفتد شالودهٔ هویت من بود، وجودش این‌جوری بود.

بنی‌عزیزی: چی تو را به سوی تورات کشاند؟

مسکوب: شاهنامه. یعنی شاهنامه در حقیقت راه مرا به ادبیات بزرگ باز کرد. ظاهراً هیچ ارتباطی ندارد…. مرشد حسن مرا به هوس انداخت که بروم شاهنامه را بخوانم و از آن‌ جا شروع شد. در حقیقت فردوسی را مدیون او هستم و خیلی چیزها را مدیون فردوسی…. به هر حال شاهنامه مرا فرستاد سراغ ادبیات بزرگ. چون یک کمی که آدم با شاهنامه آشنا می‌شود، آسان نیست به سراغ ادبیات میان‌مایه و متوسط رفتن. آدم بی‌اختیار بلندنظر می‌شود. از طرف دیگر این‌که خوب، به هر حال‌ آدم می‌خواهد ببیند آن‌هایی که همسنگِ این هستند چی‌اند، چه جوریند؟ و اساساً حماسهٔ بزرگ، یا نمی‌دانم داستان و شعر بزرگ چیست؟ یکی از بزرگ‌ترین‌هایش تورات است. از بزرگ‌ترین کتاب‌های دنیاست. من همان سال‌ها رفتم به سراغ تورات و هومر. به جز ادبیات خودمان، از طرفی یونانی‌ها بود از طرفی تورات. در ادبیات خودمان هم ادبیات عرفانی و شاهنامه. دو چیزی که ظاهراً متضادند ولی اصلاً متضاد نیستند. به هر حال هویت فکری یا روحی من بنایش روی این ستون‌ها گذاشته شد. ساختش را این‌ها دادند. و این هسته‌ای بود که از پانزده-شانزده سالگی کم‌کم داشت پیدا می‌شد و در تمام دورهٔ فعالیت حزبی [حزب توده] من هم آن زیر پنهان و پیدا وجود داشت.

بنوعزیزی: … این آگاهی از اهمیت زبان و نقش آن در فرهنگ و حس ملی چگونه در تو پیدا شد و نضج گرفت؟

مسکوب: اول مسأله عقلی نبود. اصلاً مسألهٔ اندیشیده‌ای نبود. خیلی سال‌ بعد به فکرش افتادم. من از کلاس هشتم گرایش پیدا کردم به خواندن ادبیات کلاسیک و نثر. بخصوص متوجه نثر عرفانی شدم. می‌خواندم و لذت می‌بردم، حتی اگر معنایش برایم دریافتنی نبود، یا اگر در می‌یافتم موافق نبودم. مثلاً تذکره الاولیا می‌خواندم یا اسرارالتوحید. از نفس این نوع حرف زدن، از موسیقی کلام و حسی که در آن بود [خوشم می‌آمد]، که هنوز هم هست. موقع چیز نوشتن این حس شدیدتر است. حس می‌شود، مثل جسم، تیله، مثلِ حالت،… مثل سنگریزه یا موم است زیر انگشت‌هایم. شبیه کار مجسمه‌ساز است. یعنی کلمه را من باید لمس کنم تا ببینم این همان است که معنی را می‌رساند یا نه. و لمس می‌کنم کلمه را. این حالتی است که شاید کمی خفیف‌تر از همان اوایلی که عشق به ادبیات فارسی پیدا شد در من موجود بود….

علاقه به ادبیات، یعنی در حقیقت حس زبان، نه اندیشه، مرا به طرف زبان کشاند. منتهی این علاقه همین‌طور ادامه پیدا کرد و همین‌طور وجود داشت. در ضمن گاه و بی‌گاه فکرش هم می‌آ‌مد. مسأله اول بار با ترجمه به طور جدی شروع شد. که خوب، چه شکلی باید این را عمل آورد. ترجمه جای تمرین فوق‌العاده‌ایست برای زبان. برای این‌که اگر آدم نخواهد وراجی بکند، شلخته نباشد و خودش را با ترجمهٔ آزاد دلخوش نکند، یک کمی وجدان کار داشته باشد، آن وقت یک فضای محدودی دارد که دیگری، نویسندهٔ متن اصلی، به او داده و در آن محدوده باید معنا را برساند. و این تمرین فوق‌العاده‌ای است. برای من خیلی تمرین خوبی بود. هم ترجمهٔ «خوشه‌های خشم» و هم به خصوص ترجمه از یونانی‌ها. وقتی که آدم می‌بیند که منظور حاصل می‌شود، به هدف می‌رسد، یک لذت بزرگی دارد.

… حالا دوباره بر می‌گردم به سئوال تو و در مورد زبان: گفتم که کلمه را باید زیر انگشتانم حس بکنم. ولی آن چی است که حس می‌شود؟ در حقیقت، درست نمی‌دانم. ولی یک رابطه‌ای بین فکر و زبان وجود دارد که بعضی وقت‌ها آدم آن را لمس می‌کند و می‌بیند که ها، این خودش است، در آمده. و بعضی وقت‌ها هم می‌بیند که نه. انگار صورت دارد، شکل دارد، و آن شکل را از راه حس می‌شود دریافت. وقتی که به دست می‌آید آدم خیال می‌کند به یک حقیقتی دست پیدا کرد. البته این هیچ چیز را روشن نمی‌کند. اگر همین‌طوری از من بپرسی حقیقت چیست در این مورد، اصلاً نمی‌دانم، می‌گویم چیزی است که آدم یک گرته‌ای، یک تصویر مبهمی، یک خیالی ازش دارد. در زمینه‌ای دیگر هم دستیابی من به حقیقت خیلی بیشتر از این نیست.

بنوعزیزی: و الزاماً حقیقت واقعیت نیست؟

مسکوب: ابدا، ابدا برای من حقیقت واقعیت نیست. واقعیت برای خودش یک حقیقتی دارد ولیکن اکثراً ارزش حقیقت را ندارد. یعنی چطور بگویم، حقیقت یک امر در ضمن معنوی و اخلاقی و دست‌ نیافتنی است و حال آن‌که هیچ‌کدام از این ارزش‌ها را واقعیت‌ ندارد. واقعیت شیٔ است. واقعیت امر بیرونی است. ولی حقیقت یک امر بشری است؛ یک امر وجودی و انسانی است. خیلی از واقعیت‌ها ممکن است حقیقت داشته باشند. ولی گاه واقعیت خلاف حقیقت است. این است که همیشه یک فاصله‌ای بین حقیقت و واقعیت برایم وجود داشته و آن چیزی که برایم اعتبار اصلی دارد حقیقت است، نه واقعیت.

بنوعزیزی: این تا اندازه‌ای نتیجهٔ تفکر عرفانی است …

مسکوب: شاید مربوط به مطالعهٔ ادبیات عرفانی و مذهبی باشد. یا شاید چنین گرایشی مرا به طرف آن ادبیات سوق داده باشد؛ یا شاید هم هر دو با هم. حقیقت زبان هم به نظر من آن‌جایی نیست که معرف اشیاء است. وقتی می‌گوییم «میز» بلافاصله منظور را می‌فهمیم. این امر حقیقت است، صحت دارد، اما حقیقت واقعی، حقیقتی دربارهٔ امری واقعی، بیرونی، بدیهی، بی‌واسطه و یک‌بعدی است. در این حد بله. ولی حقیقت زبان در آنجایی است که امکان فکر کردن به آدم می‌دهد، تفکر را بر می‌انگیزد. در آن‌جایی است که به آدم امکان تخیل می‌دهد و فکرهایی آدم می‌کند که احتمالاً توی زندگی عملی بهش دست پیدا نمی‌کند، به واقعیت مربوط نیست. منتهی همان فکرها حقیقت آدم را می‌سازد. سبب می‌شود که آدم همیشه از واقعیت فراتر برود و آن را حتی بسازد. …. من فکر می‌کنم حقیقتی در کلام وجود دارد که موقع خواندن هم دستگیر آدم می‌شود، ولی موقع نوشتن، بیشتر آدم باهاش درگیر است. هم بی‌واسطه و هم متعالی است. یعنی در ضمن که مستقیم و بی‌واسطه هست، رابطه یک‌به‌یک نیست. از این حالت مستقیم و بی‌واسطه فراتر می‌رود و از آن در می‌گذرد. چیز دیگری است. من کلمهٔ دیگری پیدا نمی‌کنم. چیز دیگری را عرضه می‌کند، به وجود می‌آورد، می‌آفریند که از واقعیت آن حس یا فکر شاید متعالی‌تر است. این در فردوسی، حافظ و خیام دیده می‌شود. در غزل‌های سعدی هم همین‌طور. من این را در مثلاً گلستان نمی‌بینم. حتی در بوستان هم نه، نمی‌بینم. به نظرم می‌آید که تصمیم گرفته شده، قبلاً اندیشیده شده و نصایحی می‌شود. قصه‌هایی می‌آید به قصد نصیحت و البته خوب هم هست، ولی فرق دارد. ولی در نثر، مثلاً در نثر تاریخ بیهقی آن را می‌بینم. یک سلسله وقایع روزانه را توضیح می‌دهد، ولی فراتر از این وقایع یک چیزی هست که حقیقت این وقایع روزانه است. حقیقت گوینده یا نویسنده هم هست. و ملموس است، حس می‌شود. مثلاً در داستان حسنک وزیر. و یا گاه که از استادش بونصر مشکان یا از کار تاریخ‌نویس حرف می‌زند. در بعضی از تفسیر قرآن‌ها هست. مثلاً در تفسیر ابوبکر عتیق وقتی که قصهٔ یوسف را بیان می‌کند. آن‌جا همیشه فراتر از قصه یک چیز دیگری هست که قصه را با معنی می‌کند. وگرنه قصه مثل بقیهٔ قصه‌های یوسف است. در آن‌جا قصهٔ یوسف یک بعد دیگری پیدا می‌کند. زبان معنای دیگری به قصه می‌دهد. خیلی عجیب است. بزرگ‌ترین چیزی که آدمیزاد بهش رسیده خیال می‌کنم زبان است، بزرگ‌ترین دستاورد آدمی. ارسطو هم تعریفی که از آدم می‌کند این است که «انسان حیوان ناطق است»، می‌تواند حرف بزند.

بنوعزیزی: در این رابطه گفتی که زبان با طرز تفکر رابطهٔ مستقیم دارد، ولی نه الزاماً؟ دربارهٔ رابطهٔ بین زبان و جامعه چه فکر می‌کنی؟ به هر حال زبان یک پدیدهٔ فردی نیست. یک پدیدهٔ عمیقاً اجتماعی است.

مسکوب: گمان می‌کنم اجتماعی که در حال انحطاط و فروریختن باشد، زبانش هم فرو می‌ریزد. مگر آن‌که آن انحطاط موقتی و زبان زبانِ کهنِ مایه‌داری باشد، بتواند مقاومت کند. دوره‌هایی که از نظر فکری فقیر است، زبان هم فقیر می‌شود. در طی این چهارصد سال اخیر گمان می‌کنم که زبان‌مان دچار مصیبت بدی شده، دقیقاً همان‌طور که اجتماع‌مان بدبخت شده. و از نظر اخلاقی هم منحط شده. بله من هم عقیده دارم کاملاً [که زبان] یک امر اجتماعی است. و البته با تفکر و آگاهی رابطهٔ نزدیک‌تری دارد تا رابطهٔ ناخودآگاه اجتماعی با امر آگاهی. شاید نتوانم توضیح بدهم، ولی احتمالاً مثال می‌تواند کمک بکند. … از وقتی که حس ملی ایرانی‌ها بیدار می‌شود و در قرن چهارم در زبان تجلی می‌کند، رابطهٔ اجتماع با زبان رابطهٔ خود به خود است، خودانگیخته است و اندیشیده نیست. اما رابطهٔ اهل زبان، دانایان (نخبگانی که با زبان سروکار دارند) با زبان و با فکر، و با مسألهٔ ملی رابطهٔ اندیشیده است.‍

بنوعزیزی: که فردوسی مثال بارزش است.

مسکوب: که مثال بارزش فردوسی است، یا تهیه‌کننده‌های مقدمهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری به نثر. که برای چی به سراغ این تاریخ رفتند و تصورشان چیست از زبان. برگزیده‌ها و نخبه‌ها یا روشن‌فکرها به اصطلاحِ امروز می‌توانند رابطهٔ آگاهانه‌ای با زبان داشته باشند که از نظر کیفیت متفاوت است با رابطه‌ای که کل اجتماع با زبان دارد. مثل کاری که مایستر اکهارت با زبان آلمانی کرد. او نقش برجسته‌ای داشت در توسعهٔ زبان آلمانی و در ترجمهٔ بسیاری از مفاهیم فلسفی از لاتین به آلمانی که بعد هم مانده، جزو زبان جاری و عادی مردم شده. یا کار گوته. همین کار تقریباً هفتاد سالی است که در زبان فارسی می‌شود.

… مثال‌هایی که قبلاً زدم مثال‌هایی است که فراتر می‌رود از امر اجتماعی. مثلاً زبانی که در «در کوی دوست» پیدا شده فقط اجتماعی نیست. می‌گویم «پیدا شده» برای این‌که من زبان را انتخاب نکردم. اساساً مطلب یا فکر است که زبان خودش را پیدا می‌کند و به کار می‌گیرد. نویسنده تکلیف زبان را روشن نمی‌کند، بلکه زبان است که تکلیف نویسنده را روشن می‌کند. هر فکری زبان خودش را دارد و یا وقتی که زبانی بیاید، فکرش هم باهاش هست. دوتایی با همدیگر هستند. فکر و زبان یک رابطهٔ دائمِ پیوسته‌ای دارند که در همدیگر تنیده می‌شوند. به همین مناسبت، فکرها که متفاوت بشود، زبان‌ها هم تفاوت می‌کند. به من بعضی‌ها ایراد می‌گیرند که تو سبک مشخصی نداری، که درست است. من سبک خاصی ندارم. به دلیل این‌که اختیار زبان خیلی دست خودم نیست. البته بد است که آدم اختیار زبانش را نداشته باشد.

بنوعزیزی: چون زبان سرخ سر سبز می‌دهد بر باد!

مسکوب: بله. ولی امیدوارم که این قاعده هم بی‌ استثناء نباشد. موضوع‌های مختلف زبان‌های مختلف دارند. توضیح بیشتری بهتر است ندهم. نوشته‌های مختلف خودشان نشان می‌دهند. فرض کنیم، نمی‌دانم، مقالهٔ روزنامه یا مقالهٔ سیاسی یا خود «ملیت و زبان» که می‌خواهد یک امر تاریخی-اجتماعی را بیان بکند، زبانی دارد که به کلی زبان عادی و متعارف است. این زبان فقط به قصد دادن اطلاع به کار گرفته شده، نه ایجاد یک حقیقت دیگری که بخواهد احتمالاً راهی به آن باز کند. …

دهباشی: آیا هنوز هم مشاهدهٔ بیچارگی آدم‌ها همان‌قدر شما را متأثر می‌کند؟ [در مقایسه با تجربه‌های سال‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱]

مسکوب: البته.

دهباشی: یعنی هیچ تغییری در نظرتان نسبت به انسان پیش نیامده؟

مسکوب: البته آمده. آن وقت‌ها به مناسبت «انسان‌گرایی» یک نوع اعتقاد و اعتماد دربست به نیکی و خوبی آدم، به آدمی‌زاد داشتم. اما حالا بعد از تجربه‌هایی که پیش آمده، انقلاب‌های بدفرجام آسیا و آفریقا، عاقبت کشورهای سوسیالیستی سابق و بیهودگی آن تجربه، ماجرای فلسطین و اسرائیل و بوسنی و صربستان و هزار درد بی‌درمان دیگر و سرگذشت اجتماعی خودمان گمان می‌کنم که نقش غریزه در آدمی به هر حال خیلی قوی است و آدم آن‌قدر که گرفتار غریزه‌اش هست پابند عقلش نیست. به خصوص این حوادثی که پیش آمده، با توجه به انقلاب‌های مختلف از الجزایر گرفته تا کامبوج، تا انقلاب روسیه و انقلاب‌های دیگر. من گمان می‌کنم که، نمی‌دانم چطور بگویم، به هر حال من خودم آن اعتماد دربست را به انسان به طور کلی از دست داده‌ام و گمان می‌کنم انسان یک مجموعهٔ عجیب، آمیخته‌ای از سیاه و سفید یا خاکستری است بیشتر، تا سفید؛ و بی‌خردی او از خرد ناچیزش بسیار بیشتر است و ما بهتر است یاد بگیریم انسان را آن‌ چنان که هست، آن‌چنان که می‌تواند باشد، ببینیم، نه آن‌چنان‌که دوست داریم باشد.

دهباشی: بر نمی‌گردد به درجهٔ فرهنگی، شعور و ادراکِ آن انسانی که شما …

مسکوب: نه چندان، متأسفانه گمان نمی‌برم. برای این‌که در کشورهای بافرهنگ هم تجربه‌های وحشتناکی پیش آمده از فوران غریزه و ستیزه‌جویی و غلبه بر دیگری و نابود کردن آن‌که جز خود ماست. نمونه‌اش کشور آلمان است و پیروزی فاشیست‌ها و جریانی که در طی سال‌ها تقریباً سراسر آلمان را فرا گرفت. در آن جنبش، آن ماجرای هیتلر، مردم آلمان شرکت داشتند. در ایتالیا هم همین‌طور؛ که البته به شدت آلمان نبود. و یا آن‌چه در روسیهٔ شوروی پیش آمد؛ آن تصفیه‌های استالینی. درست است که کسان زیادی با استالین مخالف بودند، ولی در مجموع مردم روسیه با او هماهنگی داشتند و آن تبلیغات استالینی را باور کرده بودند. در نتیجه در دوره‌هایی با او هماهنگ بودند. گمان می‌کنم حتی در کشورهای پیشرفته و در تمدن‌های بزرگ هم چنین باشد. برای مثال، انقلاب فرهنگی چین؛ ملت چین ملت بسیار با فرهنگی است، با پشتوانه‌ای چندین هزار ساله. مع‌هذا، در انقلاب فرهنگی موجی که سرچشمه‌اش یک سلسله تبلیغات حزب کمونیست بود سراسر چین را فرا گرفت و در نتیجه دست به کارهایی زدند که می‌دانیم و مو بر تن آدم راست می‌کند. فوران غریزه، تعصب، جهلِ کور، جنونِ همگانی. نمی‌دانم چه می‌شود گفت. روان‌شناسی توده چیزی است جز روان‌شناسی فرد فردِ آدم‌ها. وقتی که آدم‌ها با همدیگر هماهنگ شدند و در هم آمیختند، مثل این‌که یک چیز یک پارچه‌ای تشکیل می‌شود که دیگران را جذب می‌کند و به هم می‌بندد، مثل آهن‌ربایی که برادهٔ‌ آهن را جذب می‌کند.

دهباشی: اگر به گفتهٔ شما انسان را آن‌طور که هست ببینیم، مخصوصاً با این نمونه‌های کلی که ذکر می‌کنید، جز یأس و بدبینی جایی برای هیچ‌چیز باقی نمی‌ماند.

مسکوب: من گفتم آن‌طور که هست و آن‌طور که می‌تواند باشد، با خوب و بد و زشت و زیبایش. من در طول زندگی بزرگواری‌ها یا محبت‌هایی از آدم‌ها دیده‌ام که با بدبینی محض سازگار نیست.

دهباشی: شما به دلیل فعالیت‌هایتان یک مقدار زیادی هم با تاریخ، به خصوص تاریخ ایران آشنایی دارید و از یک زاویهٔ دیگر نگاه کردید و می‌کنید، که با نگاه یک مورخ یا کسی که با این ابزار سر و کار دارد متفاوت است. به طور کلی وقتی که به تاریخ گذشتهٔ ایران (در طی این به اصطلاح چندین قرن) نگاه می‌کنید، به چه استنباطی و احساسی دست می‌یابید؟

مسکوب: استنباط یا احساس خود را از تاریخ چندهزار ساله‌ای که فراز و نشیب‌ها و تکان‌ها و چرخش‌های سخت و غافل‌گیر کننده به خود دیده، نمی‌شود یا من نمی‌توانم در چند جمله بیان کنم. شاید بهتر باشد نگاهی بکنیم به همین دو سه قرن اخیر که به گرفتاری‌های امروزمان نزدیک‌تر است. از میان علت‌ها و عامل‌های مادی و روانی گوناگون که در ساخت و سیر تاریخ‌مان موثر بوده و هستند، فقط به دو نکته که به نظرم جالب می‌آیند اشاره می‌کنم.

اول این‌که ما مردمی هستیم با فرهنگ اما در زندگی اجتماعی نادان و ناتوان. تاریخ ایران پیش از اسلام شاهد فرهنگ درخشان ماست. نیازی به شرح و بسط نیست و در این‌باره همین اشاره کافی است. اما با وجود این پشتوانهٔ غنی هنوز یاد نگرفته‌ایم که با همدیگر چطور کنار بیاییم و در زندگی اجتماعی عاجزیم. در مناسبات خصوصی و فردی، دوستی، خویشاوند و غیره با گذشت و فداکاریم، اما در روابط اجتماعی—مخصوصاً وقتی پای سیاست به میان می‌آید به راحتی و آسانی دشمن همدیگریم. هر که مثل ما فکر یا عمل نکند مهدورالدم، خائن یا حداقل گمراه است و باید از میدان بیرونش انداخت. یاد نگرفته‌ایم مخالفت را تحمل کنیم، نافی غیریم.

دوم این‌که ملتی هستیم خوش‌خیال، اما برکنده از واقعیت و به همین مناسبت بارها در کوره‌راه افتاده، به بن‌بست رسیده و راه رفته را بازگشته‌ایم. البته فقط و فقط به عنوان دو نکته و نه بیشتر در بارهٔ خصوصیت «تاریخی» مردمی شریف اما ناموفق.

دهباشی: این ماندگاری را در چه می‌بینید؟

مسکوب: جنبه‌های مثبتش به کنار چون دربارهٔ آن‌ها زیاد صحبت شده. حالا یک جنبهٔ منفی قضیه را بگیریم. من گمان نمی‌کنم باد کوروش کبیر و داریوش از سر ما خالی شده باشد، یا دورهٔ شاه عباس و صفویه. با شکم گشنه و دستِ خالی و سر پر باد و همتِ عالی. ولی حیف که فقط با حرف می‌خواهیم دنیا را فتح کنیم؛ آن‌هم با چه حرف‌هایی.

دهباشی: در عین حال که این ماندگاری یک‌جا مثبت ارزیابی می‌شود، یک جا…

مسکوب: ما—مثل خیلی‌های دیگر—قوت‌هایمان خیلی وقت‌ها خودشان نقطهٔ ضعف هستند. این‌که شما می‌گویید به خلقیات ما بر می‌گردد. ما از جمله مردمی هستیم که خیلی عاطفی و همیشه هم خیلی ایده‌آلیست هستیم. آرمان‌ها و ایده‌آل‌های بزرگی داریم و بدون این آرمان‌ها هم نمی‌توانیم زندگی کنیم. ولی اشکال این است که این آرمان‌ها را با واقعیت اشتباه می‌گیریم و برای همین، مخصوصاً در صد سال اخیر، چند بار کله معلق شده‌ایم و سکندری‌های سخت خورده‌ایم. متاسفانه زیاد با واقعیت سروکار نداریم، بیشتر با خیالات خودمان و درون‌هایمان سروکار داریم تا با آن چیزی که جلوی پایمان است. و بد جوری اسیر افتخاراتمان هستیم، اسیر گذشته. گذشته از هر چیز، یک اشکال «کوچکِ» این فخر‌فروشی و خودبزرگ‌بینی هم این است که گستردگی و زیبایی فرهنگ ما، چهرهٔ انسانی و حقیقتِ دوست‌داشتنی و پذیرفتنیِ آن، در هیاهوی این خودستایی‌ها گم می‌شود. گمان می‌کنم وقتش رسیده که برخوردمان را با امر فرهنگ، امر تاریخ عوض کنیم. در یک کلام باید یاد بگیریم که با تاریخ‌مان، با فرهنگ‌مان و به خصوص با ادبیات‌مان—چون جنبهٔ بارز فرهنگ ما ادبیات و بیشتر شعر است—چه شکلی برخورد کنیم. همان‌طور که هواپیما ساختن را بلد نیستیم، همان‌طور که لوکوموتیو ساختن را بلد نیستیم، همان‌طور هم بلد نیستیم تاریخ، فرهنگ و مخصوصاً عقاید متحجرمان را بسنجیم و کمی بدون تعصب به خودمان نگاه کنیم. علی‌رغمِ بعضی مورخان با ارزش دوره‌های اخیر، روی‌هم‌رفته تاریخی که یاد می‌دهیم و یاد می‌گیریم نوعی وقایع‌نگاری است توأم با گرایش‌های مخصوص به خودمان. نه بلد هستیم تاریخ‌مان را نگاه کنیم و نه فرهنگ‌مان را و بدتر از همهٔ این‌ها زمان حالمان را نمی‌توانیم بسنجیم و ببینیم در این دنیای بی‌آرامِ پرتلاطم در کجای کاریم. باید یاد بگیریم که خیالات خوش، اما بی‌حاصل را از سر بیرون کنیم. اگر یاد گرفتیم می‌مانیم، وگرنه معلوم نیست سرنوشت‌مان چه می‌شود و ماندمان با چه مرارت‌ها و زیر و رو شدن‌هایی توام خواهد بود. 

دهباشی: در همین زمینهٔ مداومت تاریخی، آیا فکر نمی‌کنید زبان فارسی تنها زبانی است در دنیا که هنوز ادبیات هزار ساله‌اش را می‌شود با یک حداقل آگاهی از آن زبان در اکنون خواند؟

مسکوب: ممکن است. راجع به این مسأله خیلی صحبت می‌کنند، ولی این فضیلت زبان فارسی نیست. این نشان می‌دهد که این زبان تحول پیدا نکرده است. یعنی نشان عدم تحول اجتماعی ماست. نشان یک سکون اجتماعی است.

دهباشی: پس نمی‌توانیم با آن پز بدهیم!

مسکوب: نه پز دادن ندارد. معنای پزی که می‌دهیم این است که از نظر فکری و اجتماعی در جایی هستیم که حرف زدن هزار سال پیش ما با حرف زدن امروزمان چندان تفاوتی نکرده است، حقیقت هم همین است. ما اگر اجتماع‌مان دگرگون شود از این زبان دور می‌شویم. آن وقت باید تحصیل کنیم. این پیوند با گذشته ممکن است دائم تکرار شود، ولی باید در یک مرحلهٔ دیگری باشد؛ در آن مرحله‌ای که تحول اجتماعی در آن—مرحله—است. ما وقتی پز می‌دهیم که زبان فردوسی را راحت می‌فهمیم، این افتخار نیست، بلکه یک جور نفی تاریخ است. کاش به جای این پز دادن‌ها فرهنگ و ادب امروزمان را با جنب‌و‌جوش فرهنگی و علمی امروز جهان مقایسه می‌کردیم و کمی به خود می‌آمدیم.

دهباشی: این‌که رودکی را می‌خوانیم …

مسکوب: بله، این‌که رودکی را می‌خوانیم و می‌فهمیم یعنی این‌که زبان تحول پیدا نکرده است. اگر اجتماع ما به اندازهٔ اجتماعی‌های غربی تحول پیدا کرده بود، دیگر آن زبان را نمی‌فهمیدیم، باید یاد می‌گرفتیم. برای این‌که زبان همپای تحول اجتماعی دگرگون می‌شد. زبان چیز تغییرناپذیری نیست، و ثابت بودن آن نشانهٔ یک‌نوع رکود بزرگ است. تا مشروطیت که اجتماع در سنت کهن خود قالب شده، واقعاً ساخت‌های اساسی اجتماع عوض نشده و بعضی وقت‌ها هم زبان عقب رفته است. در دوره‌های انحطاط، زبانِ نثر به جای تکامل، بر عکس زشت و پریشان و نارسا شده. به دلیل‌های دیگر، زبانِ شعر نسبتاً سالم‌تر مانده بود. به هر حال امروز در فلسفه و یا در علوم انسانی زبان خیلی لنگ می‌زند. البته کاری که در این هفتاد-هشتاد سال اخیر در زبان فارسی شده عظیم است. خیلی تحول پیدا شده به نظر من، شما الان یک نثر خوب را که می‌خوانید، نثرِ خوبِ مثلاً یک مجلهٔ سنگین را (حالا روزنامه‌نگاری را نمی‌گوییم) و با نثرِ [ملک‌الشعراء] بهار مقایسه می‌کنید که در زمان خودش نویسندهٔ سیاسی خوبی بوده، می‌بینید که زبان الان بسیار غنی‌تر است. بسیاری از فکرهایی که مثلاً اعتصام‌الملک نمی‌توانست بیان کند و وقتی راجع به سیاست صحبت می‌کرد به لکنت می‌افتاد، الان به راحتی بیان می‌شود. نگاهی به دستور زبان فارسی میرزاعبدالعظیم‌خانِ قریب و مقایسهٔ آن با دستورِ زبان روانشاد دکتر خانلری که نخست به صورت چند مقاله در «سخن» منتشر شد، نشان می‌دهد که در طی یک نسل چه تحولی در فهم و دریافتِ ما از ساختار زبان پیدا شد. این دگرگونی و پیشرفت را در قلمروهای دیگر زبان فارسی هم می‌توان دید. ولی بی‌تردید هنوز خیلی مانده که این زبان نزدیک شود به یک زبان اروپایی مثل آلمانی، انگلیسی یا فرانسوی.

دهباشی: خوب چون صحبت شعر شد، شما هیچ‌وقت تجربهٔ سرودن شعر داشته‌اید؟

مسکوب: بله، از این به قول فرانسوی‌ها «خطاهای جوانی» مرتکب شده‌ام. … شعرهای بی‌خودی است.

دهباشی: از کجا ترک کردید؟ یا شعر شما را ترک کرد؟

مسکوب: من ترک کردم. برای این‌که یک روزی از قلهک می‌آمدم به شهر و آن موقع یک شعر بلندی داشتم می‌ساختم به اسم «ستایش». تمام هم شد. من در چنان شدتِ حال و احساسی بودم که از قلهک تا شهر—تا پیچ شمیران—که از اتوبوس پیاده شدم بی‌اختیار گریه‌ام می‌‌گرفت و اصلاً نمی‌توانستم خودداری کنم، همه‌اش مواظب بودم که مردم نبینند که یکی بی‌خودی دارد در اتوبوس گریه می‌کند. اصلاً بر خودم مسلط نبودم. مثل این‌که داشتم منفجر می‌شدم. در ضمن همان دوره در فعالیت شدید حزبی بودم. وقتی از اتوبوس پیاده شدم، به این نتیجه رسیدم که شاعر باید شاعرانه زندگی کند و شاعری بزرگ‌ترین و سخت‌ترین کارها است. به نظر من این‌جوری می‌آید که خیلی از مبارزهٔ مخفیانه و این چیزها برایم مشکل‌تر و سنگین‌تر بود. فکر کردم اگر من با این شدت حال بخواهم شاعری کنم و این شدت حال را نگه دارم و در آن زندگی کنم؛ اولاً که به زودی نفله می‌شوم—بیشتر از چهل، چهل و پنج نخواهم ماند—در ثانی غیرت این کار را هم ندارم. من از آن وقت تا امروز بر این باورم که شاعری ارادهٔ غول‌آسایی می‌خواهد و بزرگ‌ترین و سخت‌ترین کار دنیاست.

دهباشی: و از همان روز شعر را کنار گذاشتید؟

مسکوب: از همان روز به این نتیجه رسیدم که شعر را کنار بگذارم، چون مرد این میدان نیستم. [به هر حال] …«ستایش» ساخته شد اما چیز خوبی نیست. سرشار از یک نوع انسان‌گرایی سطحی است. خوشبختانه هیچ‌وقت هم منتشر نشد. آمدم و از اتوبوس پیدا شدم و با خودم گفتم «شاهرخ، تو مرد این میدان نیستی، این کار تو نیست.» شعر چیز ناسپاسی است. یعنی متوسطش و حتی متوسط خوبش هم به درد نمی‌خورد. شعر یا باید یگانه باشد که بماند و یا این‌که بعد از چند صباحی فراموش می‌شود.

دهباشی: شما خیلی بی‌رحمانه …

مسکوب: شعر چیز بی‌رحمی است. نه، من بی‌رحم نیستم. ولی شعر نسبت به شاعر به بی‌رحمی مرگ است. و البته به زیبایی عشق.

دهباشی: یعنی باید تک باشد؛ وگرنه هیچ!

مسکوب: بله. شما ببینید که نیما که مانده است برای این است که تمام حرف‌هایش یک جور دیگر است، یک چیز دیگر است و یک کشف دیگر. البته آن‌هایی که مانده را می‌گویم، نه آن شعرهای متوسطش. یکی آمده و بعد از هزار سال—برای شعر—یک حرف تازه و یک تعبیر دیگر آورده، و این حرف تازه را یک جور دیگر زده. چند شعرش ماندگار است؟ ده یا پانزده‌ تا، نه بیشتر. از بزرگواری مثل ملک‌الشعراء چه مانده است؟ مگر این‌که شما در سنت گذشته باشید و شعر برای شما فقط شعر منوچهری و فرخی باشد—که آن به جای خودش ارزشمند و با حقیقت است—ولی امروز اگر بخواهید همان‌ جور شاعری را بفهمید [است که] ملک‌الشعراء برایتان معنی خواهد داشت. وگرنه گاهی می‌بینید از بزرگ‌ترین قصیده‌سرای ششصد سالِ اخیر چند شعر انگشت‌شمار بیشتر نمانده است. برای مثال قصیدهٔ بسیار معروف سیاسی خطاب به «سر ادوارد گری» دربارهٔ معاهدهٔ روس و انگلیس در سال ۱۹۰۷ که در آن زمان غوغایی کرد. اما الان دیگر کی آن را می‌خواند؟ البته تعدادی از قصایدش مانده است. فروغی بسطامی غزل‌سرای خوبی است، ولی کی به سراغ او می‌رود؟ شما فروغی بسطامی و یا رهی معیری می‌خوانید اصلاً؟ شعر چیز بسیار ناسپاس و بی‌رحمی است. چون‌که زود و آسان سراینده را به عنوان «شاعر» از بین می‌برد و او را به صورت «ناظم»، سخن‌دان، استاد و غیره در می‌آورد. از این گذشته زمان هم این بی‌رحمی را تکمیل می‌کند. شاعر مشهوری، مثلاً پابلو نرودا را—که شاعرِ برجسته‌ای هم بود—امروز دیگر کسی نمی‌خواند. یک وقتی بعد از جنگ چه هیاهویی در دنیا داشت و مرتب ترجمه می‌شد. می‌گویند ایران چند هزار تا شاعر دارد. این‌ها همه لاف و گزاف است. بله زیاد داریم، اما «ناظم»، نه شاعر. چرا کسی امروز جامی، کمال اسماعیل یا عنصری و … نمی‌خواند. شاعری کار کشف و شهود است، نه تقلید یا مهارت در کلام. برای مثال بعد از خیام، دیگر همه از او تقلید کردند. مولانا، بعد از دیوان شمس کی می‌تواند دیگر آن جوری حرف بزند؟ آن شادی، آن شیفتگی و آن پرواز عجیب و غریب در عالم خیال و عشقی که او به خود—خودی به پهنای فلک—می‌ورزد، کی می‌تواند آن جور حرف بزند؟ فردوسی و حافظ هم همین بلا را سر مقلدان خود آوردند. هر کدام از آن‌ها وارث سنت طولانی‌ئی بودند—سنتِ حماسه و غزل—و آن‌ها این سابقهٔ فرهنگی پر بار و پر برکت را به قله‌ای رساندند که آن‌سوترش پرتگاهِ سقوط بود. برای همین مقلدان به بن‌بست رسیدند. فقط نیما از در دیگری در آمد و اصلاً زد به وادی دیگر.

دهباشی: شعر اخوان چطور؟

مسکوب: من زیاد ارادتی به اخوان ندارم. زبان خیلی فاخری دارد. سبک خراسانی و اهل خراسان و همان چیزی که می‌خواهد باشد به خوبی هست. ولی دیر است؛ حالا دیگر خراسانی بودن کم است. البته دوبیتی‌های خیلی خوبی دارد. بیشتر در شعرش قصه می‌گوید. داستان سراست. یا به تعبیر دیگر، شعر روائی است؛ شعری که جهان را حکایت می‌کند، مثل «بوستان». از بیرون چیزها را می‌نگرد، حس می‌کند و روایت می‌کند. استنباطی که اگرچه در زمان فردوسی و نظامی درست و به‌جا بود، امروز کهنه و «قدمائی» است و این نقش را در دوران جدید نثر به عهده گرفته. خویشکاری و کاربردِ شعر و عرصهٔ جولان‌ِ آن چیز دیگری است (که جای بحثش این‌جا نیست). برای مثال «چاووشی»، «کاوه یا اسکندر»، «میراث»، «آخر شاهنامه»، «قصهٔ شهر سنگستان»، «برف» را ذکر می‌کنم، یا «خان هشتم و آدمک ۱» و «آدمک ۲» که در همهٔ آن‌ها شعر می‌خواهد وظیفهٔ نثر را به عهده بگیرد. این‌ها نمونه‌های گویای تأکید بر داستان‌گویی، حکایت و قصه‌گوئی هستند. «ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم» یا «حاجی پدرسوختهٔ بازاری و زندیق» نمونه‌های دیگر. البته بعضی از غزل‌ها و دوبیتی‌ها و قطعه‌های اخوان خیلی شاعرانه و دوست‌داشتنی است، ولی روی‌هم رفته ایدهٔ او از شعر و یک چنین شعری متعلق به گذشته است. ولی …

دهباشی: به هر حال نمی‌پسندید.

مسکوب: بله. زبان خوبی دارد، ولیکن امروز داستان‌سرائی در شعر اغلب کار را به پر حرفی می‌کشاند. در صورتی که یکی از خصوصیات شعر، حتی در فردوسی، ایجاز است. گاه چنان ایجازی دارد که حیرت می‌کنید: «جهان چون من و چون تو بسیار دید — نخواهد همی با کسی آرمید» یا «جهان خواستی، یافتی، خون مریز». یک چنین ایجازی کم پیدا می‌شود و نمی‌شود راحت به آن دست یافت.

دهباشی: با این استنباط، سپهری را چطور می‌بینید؟

مسکوب: من سپهری را دوست داشتم و شعرش را دوست دارم.

دهباشی: آخر وقتی شعر اخوان را طولانی می‌دانید …

مسکوب: سپهری دو تا شعر بلند دارد که یکی از آن‌ها به اصطلاح اتوبیوگرافی است. ولی فرق می‌کند. خیلی فرق می‌کند. دید سپهری، دید «دیگر»ی است. نمی‌خواهم وارد جزئیات بشوم. ولی توضیح کوتاهی بدهم. عرفان کلاسیک در جستجوی رابطه‌ای متعالی با عالم بالا، با خداست. «عرفان» امروز از خدا دور افتاده یا بیگانه مانده، ولی از رابطه‌ای متعالی با جهان (فراتر از گذران روزانه با چیزها) نبریده. سپهری با جهان و طبیعت رابطه‌ای متعالی یا بگوییم «عارفانه» دارد. با دیدی ویژهٔ خود که «دیدِ ویژه»، بینشی از آنِ خود، شرطِ اصلی شاعری است. به این معنی، «عرفانِ» سپهری و دیدِ او امروزی است، و زبانش هم سادگی زبان امروز را دارد؛ این زبان یکی از عواملی است که شعر سپهری را نجات می‌دهد. حال آن‌که اخوان مصنوعاً متوجه به گذشته است. زبانش با آگاهی و توجه به گذشته بر می‌گردد. او مطالعه کرده و این زبانِ مطالعه‌شده را به کار می‌گیرد.

🔷🔷🔷

این جملات توسط کامران فانی در مراسم بزرگ‌داشت شاهرخ مسکوب (اردیبهشت ۱۳۸۴، کمی بعد از درگذشت وی) در تهران گفته شده که با اندکی ویرایش عیناً نقل می‌کنم:

بر جانِ آرزومند شاهرخ مسکوب در سراسر عمرش سه آرمانِ متعالیِ درهم تنیده حکم‌فرما بود: عشق به عدالت، عشق به حقیقت و عشق به اخلاق و این همه در چشم‌انداز گستردهٔ مرگ و رستاخیز. عشق به عدالت او را از همان آغازِ جوانی به سیاست و مبارزات سیاسی کشاند و انگیزهٔ طلبِ حقیقت در او، همچون اودیپِ عشق به جماعت و آرزوی به‌روزی آنان بود. در این راه پاسدار او عشق و اخلاق بود و این‌که راه داد از بی‌داد نمی‌گذرد. عجیب است که این هر سه عشقِ آرمانی او در یک واژهٔ قدیم ایرانی، اَشَه اوستایی یا اَرتَه فارسی باستان نهفته است که اساسی‌ترین مفهوم کلیدی برای شناخت فرهنگ ایرانی است…^{[ب]اَشا یا اَشَه یا اَرتَه در مزدیسنا مفهومی گسترده دارد و از مهمترین مفاهیم در این دین است. اشه به معنی حقیقت و درستی است؛ اما معنی ژرفتر آن قانونی است ازلی و ابدی که اهورامزدا وضع کرده و بر اساس آن هر کُنشی، واکنشی دربردارد و هر کار نیک یا بدی پاداش یا پادافره خود را در پی دارد. به‌عبارتِ دیگر، تبلور نظم موجود در طبیعت که در قانونی اخلاقی-مینویی و بر پایهٔ حق و درستکاری بنا شده را اَشا می‌گویند. از ویکی‌پدیای فارسی}

شاهرخ مسکوب بی‌گمان ژرف‌اندیش‌ترین اندیشمند ایرانی روزگار ما است که به ژرفنای حماسی روح ایرانی و آرمان‌ها و آرزوهای دیرپای آن دست یافته بود. خود نیز تجسم همین آرمان‌ها و آرزوها بود. در نظر او پهلوانان شاهنامه، مردان آرزویند که در جهان واقعیت به سر می‌برند. چنان سربلندند که دست نیافتنی می‌نمایند، درختانی راست و سر به آسمان، ولی ریشه در خاک و به سبب همین ریشه‌ها دریافتنی و پذیرفتنی. از جنبهٔ زمینی در زمین و بر زمین بودن، چون مایند و از جنبهٔ آسمانی، تجسم آرزوهای ما و از هر دو جهت تبلور زندگی: واقعیت و گریز از واقعیت آدمی.

پی‌نوشت: اگر این یادداشت را می‌خوانید و از شاهرخ مسکوب شناخت دارید، لطفاً کتاب یا کتاب‌هایی از ایشان را به من معرفی کنید که برای آشنایی با ایشان مناسب‌تر می‌دانید.

1. Lectures on Aesthetics ↩

این نامه توسط ابراهیم گلستان و خطاب به نادر ابراهیمی در تاریخ ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱ نوشته شده و اولین بار در کتاب «نامه به سیمین» منتشر گردیده است. متن حاوی ارجاعات متعدد و بعضاً دشواری است که پس از مراجعه به منابع مختلف در اینترنت به صورت کوتاه در پانویس‌ معرفی کرده‌ام. در برخی قسمت‌های متن علامت «…» می‌بینید به این معنا که در آن جا جملاتی از متن حذف شده‌اند. این حذف‌ها کار من نیست و من متن را همان‌طور که در دسترسم بود و با اضافه کردن پانویس‌ و ویرایش ظاهری برای دسترسی ساده‌تر خودم باز‌نشر کرده‌ام.

نادر ابراهیمی گرامی

احمدرضا که آمد نامهٔ ترا برای من آورد، چیزی که پیش‌بینی آن از خیال نگذشته بود، تا آن روز. از آن روز زیر و رو می‌کردم آیا باید یک چند کلمه پاسخی بنویسم، که اگر بنویسم باید از فقط برای سپاس از محبتت باشد، یا پاسخ به خواهشت یا واکنش به حرف‌های توی آن نامه. در هر حال باز از خیال هرگز نمی‌گذشت که من بنشینم، یک روز، و نامه‌ای برای تو بنویسم. حالا چیزهائی که هرگز از خیال نگذشته بوده‌اند در هر زمینه اتفاق می‌افتد. پایان دورهٔ هزاره است و حادثات زیر و رو کننده پیش می‌آیند. این هم یکیش. چه باید کرد؟

نامهٔ تو با، اولاً، خطاب حضرت و خان به من شروع می‌شود که یک ادای قدیمی‌پسندی است و من هرگز به آن‌ها نه برای خودم و نه برای هیچ‌‌کس دیگر موافق نبوده‌ام و هرگز آن‌ها را به کار نبرده‌ام و از آن‌ها مبرا و مصفا هستم، و ثانیاً با یک شعر پر از حسرت از گذشته شروع می‌شود که می‌گوئی «یاد باد آن روزگاران یاد باد / گر چه غیر از درد سوغاتی نداشت.» که این پرسش را پیش می‌آورد که اگر جز درد سوغاتی از آن روزگار نگرفته‌ای چرا حسرت آن را داری؟ و به هر حال چرا حسرت گذشته را داری، و به هر حال درد سوغاتی کدام است و کجاست؟

آن وقت شروع می‌کنی به گفتن این‌که نمی‌توانی بفهمی و حس کنی—و «هرگز هم نخواهم توانست»—که چگونه ممکن است در آن‌جا که میهن فرهنگی، عاطفی و تاریخی انسان نیست، به انسان خوش بگذرد. دشواری سر نفهمیدن است البته، و نفهمیدن، یا دست‌کم معین نکردن این‌که میهن فرهنگی و عاطفی و تاریخی انسان کجاست و چگونه خوشی به انسان دست می‌دهد بیرون از این مدارها. این نکته‌ها را بنشین یا بنشینیم و بسنجیم و ببینیم لولهنگ این نکته‌ها چقدر آب می‌گیرد. از خوشی شروع کنیم.

پرتغال خوردن، بیماری را شفا دادنِ، […]، به صفای ذهن و با صفای ذهن نماز خواندن، […]، خوابیدن، خواب دیدن، دویدن به قصد ورزیدن و بهتر نفس کشیدن، حافظ و سعدی و رومی و شکسپیر را خواندن، «بهار» بوتیچلی^{[۱]Primavera by Sandro Botticelli} و «عذرای صخره» لئوناردو^{[۲]The Virgin of the Rocks, sometimes called the Madonna of the Rocks, name of two paintings by Leonardo da Vinci} و «تعمید» دلا فرانچسکا^{[۳]The Baptism of Christ by Piero della Francesca} و «تازیانه خوران» دلا فرانچسکا^{[۴]The Flagellation of Christ by Piero della Francesca} را و رامبراندت‌ها^{[۵]Rembrandt} وسلطان محمدها [[فکر می‌کنم منظور گلستان، نظام‌الدین سلطان محمد تبریزی یا عراقی، نگارگر و نقاش دربار شاه تهماسب صفوی است که به سلطان محمد نگارگر مشهور بود.]] و رضا عباسی‌ها^{[آ]رضا عباسی مشهورترین نقاش زمان شاه عباس صفوی، استاد بنام خطاطی و مینیاتور و فرزند مولانا علی‌اصغر کاشی است.} و دوهررها^{[۶]Albrecht Dürer} و کاراواجوها^{[۷]Caravaggio} و سزان‌ها^{[۸]Paul Cézanne} و ماتیس‌ها^{[۹]Henri-Émile-Benoît Matisse} و پیکاسوها^{[۱۰]Pablo Picasso} را دیدن، جان فوردها^{[۱۱]John Ford} و ویسکونتی‌ها^{[۱۲]Luchino Visconti} و رنوارهای^{[۱۳]Jean Renoir} اصلی را تماشا کردن، و صدای ضبط شدهٔ جیلی^{[ب]متوجه نشدم منظور کیست.}، قمر^{[پ]قمرالملوک در نوجوانی}، پاوارتی^{[۱۴]Luciano Pavarotti}، عبدالعلی وزیری، کالاس^{[۱۵]Maria Callas}، کابایه^{[۱۶]Montserrat Caballé} را شنیدن و مبهوت و بی‌صدا و پاک و خلص و خالص شدن در پیش کارهای موتسارت و باخ و بتهوون، دیدن غروب و برف و آسمان و طلوع و شکوفه و دریای آبی مرجانی—و هی بگویم و بنویسم هر چند شاید که فکر کنی دارم برایت معلومات پشت هم قطار می‌کنم، تمامی این‌ها کجایشان به یک مکان برای درک خوشی بستگی دارند؟

وقتی که جدول ضربی به کار می‌بری، یا اصول هندسه‌ای که اقلیدس ساخت، یا نجوم بابلی‌ها را یا فیزیک نیوتن و بعد اینشتین را، طب بقراطی و کشف گردش خون بیش از دو تا هزاره بعد از او، پاستور را، جیمز وات را این‌ها را که فرهنگ‌اند می‌خوانی یا ورق می‌زنی آیا جزئی از فرهنگ «خویش» می‌دانی؟ بختیشوع^{[ت]عبیدالله‌بن‌جبرائیل ابوسعید بختیشوع نویسنده کتاب طبایع‌الحیوان و خواصها و منافع اعضائها است که بعداً به دستور غازان خان با نام منافع‌الحیوان به فارسی ترجمه شد.} از یونانی و سریانی به یک زبان که زبان قادر فرهنگی بود ترجمه می‌کرد. آیا او را که آسوری یا کلدانی بود، یا آن زبان‌های اصلی را یا آن زبان که این‌ها به آن ترجمه می‌شد، این‌ها را جزئی از فرهنگ خویش می‌دانی؟ بختیشوع را ایرانی بخوان که مختاری. اما بود؟

تاریخ تو کدامش هست؟ آنهائی را که هرودت^{[۱۷]Herodotos} و گزنفون^{[۱۸]Xenofon} برایت به یادگار گذاشتند تا بیست و چند قرن بعد که حسن پیرنیائی بیاید و آن‌ها را برایت به ترجمه درآورد یا آنهائی که دبیران ساسانی به جعل نوشتند و بعد‌ها حکیم ابوالقاسم فردوسی که من نمی‌دانم این حکیمی و حکمت در کجایش بود آن‌ها را به نظم درآورده است؟ از دویست سال بعد از تاریخ جعلی و بی‌کوچکترین سند از تولد مشکوک «حضرت عیسی» تا هفتاد سال پیش از همین امروز، این اجداد پرافتخار حضرت‌عالی را هیچ‌یک ازافراد میهن مقدس ما نشناخت، و نام یا نشانی از آنان بر زبان نمی‌آورد. و من نمی‌دانم پیش از به روی کارآمدن اردشیر ساسانی، و حذف کارکرد پنج قرنی اشکانیان آیا آن دوران «پرشکوه طلائی» را در قلمرو پارتی‌ها کسی به جای می‌آورد یا نمی‌آورد. از آن اثر یا اطلاع نداریم، یا من نمی‌دانم. یا اشکانیان چگونه کورش و دارا را به یاد می‌آوردند، اگر می‌آوردند. هیچ اطلاعی از این امور در اختیار حضرت‌عالی نیست، با کمال تاسف.

حالا بگو که فردوسی تاریخ و همچنان زبان برایت به مرده ریگ گذاشته است، مختاری. اما این چه جور تاریخ است یا حتی چه جور اسطوره است؟ اسطوره‌ای که جهان پهلوان آیت مردانگی‌اش سر نوجوان بی‌گناه کلاه می‌گذارد تا با خنجر جگر او را بدراند بعد می‌نشیند به گریه سردادن. یا کاوه‌اش تحمل کرد بیش از بیست فرزندش را خوراک مار بسازند، و تنها پس از رسیدن نوبت به بیست و چندمین فرزند آن‌وقت پاشد علم برداشت. از قصه‌های کودکانه فقط مغزهای کودکانه راضی‌اند. بدتر، از قصه‌های کودکانه مغزها کودکانه می‌مانند. که مانده است و می‌بینیم.^{[ث]ذکر خاطره‌ای از آقای حسن کامشاد خالی از لطف نیست. ایشان می‌گوید: «یادم آمد شبی در خانه ی ماشاءالله آجودانی و بانو، لطفعلی خنجی و همسرش، شاداب وجدی، که خود شاعر نامداری است، شاهرخ مسکوب و تنی چند دوستان دیگر جمع بودند. گلستان باز بحث فردوسی را پیش کشید، با یک یک حاضران در افتاد و گفت و گفت، و طبق معمول افزود «اینجوری هست دیگه!» شاهرخ [ مسکوب] که خونسرد نشسته بود ، ناگهان از جا در رفت و با لحنی خشم آلود گفت: «ابراهیم، تو چه اصراری داری خود را احمق نشان دهی؟» این حرف کارگر افتاد و گلستان خاموش ماند.» حسن کامشاد، حدیث نفس، ج ۲، تشر نی، تهران، ۱۳۹۲، صص ۱۸۰-۱۸۱»}

تازه، این «ما» کیست؟ آیا «بنی طرف» و «شادلو»، «هزاره»، «شاهسون»، «ممسنی»، «کهگیلویه‌ای»، «تالشی»، کوهستان‌نشین دامن البرز، گیلک، لر، چهارلنگه، شیبانی و قشقائی، و هی بشمار… این‌ها تمام از یک نژاد و یک خون‌اند؟ اصلا نژاد و خون در جائی که چهارراه رفت و آمد هر ایل و ایلغار بوده است مطرح یا قابل قبول‌اند؟ حالا بگذر از این که تجربه‌های دقیق علمی این ادعاها را می‌تکاند و می‌پاشاند، یک نگاه بینداز به شکل و قد و قواره و رنگ و زبان و لهجه و آداب و خورد و خوراک و لباس مردمی که دراین بازماندۀ خاکی که از شکست‌های فتحعلی‌شاهی به اسم ایران ماند زندگی دارند، این «ما»، حالا بگو که نه از روی قصد لذت گرفتن از حوادث بیرون از حدود عادی و امثال جیمز باند یا حسین کرد و دارتانیان^{[ج]دارتانیان یکی از قهرمان‌های رمان سه تفنگدار است نوشتهٔ الکساندر دوما است. او در کنار سه تن از تفنگداران لویی سیزدهم به نام‌های آتوس، پورتوس، آرامیس در این داستان نقش بازی می‌کند.}، از این «سوپرمن»های امروزی تا گردان میز گرد آرتورشاه، و گیو و توس و اشکبوس و رستم و اسفندیار، نه، به حسب «ملیت»، به حسب «همخونی» چه جور آن کس که در کرانهٔ دریای فارس بر رسم زنگبار «زار» می‌گیرد، یا درکردستان پای برهنه روی آتش خلواره می‌گذارد و آرام از آن گذر می‌کند، یا در بلوچستان فعلاً فراری بی‌پاسپورت را می‌رساند به پاکستان و از آن جا هروئین قاچاق می‌آورد برای «هم‌ میهن» در «سرزمین اجدادی» این‌ها چگونه رستم را به صورت اجداد «ملی» خود باید بستایند در مشارکت به آن‌که فرارش داد یا هروئین برایش آورد، یا در پیچ گردنه لختش کرد؟ و یا تو حق می‌دهی به یک چنین ستودن هم‌خونی و «اصالت ملی» و «وحدت قومی» بی‌آن‌که شیشکی برای خودت ول دهی؟ آیا نمی‌خواهی یک‌بار هم از ابزاری که تو را از دیگر آفریده‌ها ممتاز می‌سازد—یا می گوئی که می‌سازد—استفاده‌ای ببری تا به نیروی آن بیندیشی که این قاطیغوریاس‌های^{[چ]مقولات یا قاطیغوریاس از رساله‌های کتاب ارغنون نوشتهٔ ارسطو است که وی در آن تمام آن‌چه را که وجود دارد به ۱۰ دسته به نام مقولات عشره تقسیم می‌کند.} ارثی که مثل لهجه‌های محلی در تو رشد کرده‌اند تا چه اندازه ارزشی دارند. بیش از دوازده قرن در این زبان فارسی–دری که درواقع تنها پایه‌ای برای خاص کردن این فرهنگ است اسمی و رسمی از «وطن»، «میهن» و حتی «ایران» برایت نیست، و هیچ شاعر و گوینده‌ای از آن به صورت یک قطعه خاک مشخص مرکب از زادگاه‌های گوناگون شاعران گوناگون که گوینده دراین زبان هستند به هیچ وجه ذکر و نشانه‌ای نداده است، جز همین حکیم فردوسی، آن هم برای دورهٔ گذشتهٔ اسطوری آن هم بی‌جا دادن بلوچستان، خوزستان، کردستان، محال خمسه^{[ح]پنج مُلک یا مِلیک‌نشین ارمنی واقع در قره باغ} و غیره درآن. آن هم درقبال آن‌چه سعدی و رومی و حافظ و خیام گفته‌اند—که جمله ناقض این برداشت، ناقض این فکراند. اجداد تو در این هزار و سیصد سال—یا بگیر دویست—«میهن» نداشتند؟ تا وقتی که از شکست احمقانهٔ قاجاری این چهارگوش گربه‌ شکل شد ایران. و اقتضای اقتصادی، و در این میانه آمدن تلگراف و راه و حمل‌و‌نقل موتوردار این تکه‌های بازمانده را به هم چسباند، و باز از اقتضای یک چنین چسبی میهن، آن هم همپالکی با خدا و شاه، که البته شاه رضاشاه مقصود اصل کاری بود، پیدا شد؟ آن وقت مرحوم کسروی شروع کرد به دشنام بر ضد سعدی و رومی، و گویندهٔ افسانه‌های «اساطیری» شد پرچم‌دار «میهن» موجود و «خاک» و «خون» و «افتخارهای باستانی».

اما میهن یک قطعه خاک نیست. خاک هرجا هست. میهن آن میهنی که لایق دلبستگی باشد ترکیب می‌شود از فضای فکری یک دسته آدم شایسته. شایستگی هم از فهم می‌آید نه از اطاعت بی‌گفت‌وگوی هر دستور، حتی اگر دستور از روی فهم و دقت و انصاف هم باشد. حیف است آن‌چه «عاطفه»اش نام می‌دهی فدائی و قربانی خیال غلط باشد. یک جا می‌گوئیم ما همه ایرانی فلان و فلان هستیم، اما به هر کسی که در این قطعه خاک، که گفتم، با آن زبان که از بچگی فقط با آن نفس کشیده، زر زده، اندیشیده، خندیده، گریه کرده—با آن زبان سخن بگوید که این طبیعی و در حد قدرت او هست، و این زبان «ترکی» هست، […] اما همان زبان را «لهجه» می‌خوانیم. «می‌گوئیم لهجهٔ محلی آذری». اما این لهجهٔ محلی در فارس هم هست. و بعد با کمال پرروئی می‌خواهی هم‌چنان با تو یکی باشد. بعد هم قیقاج میزنی، و نادرشاه را که ترک بوده و حوصلهٔ مهملات ترا هم نداشت می‌ستائی چون رفت هند غارت کرد، می‌ستائی هر چند بر حسب آن سنت او را نباید دارای هوش و فکر بدانی. بهترین اشعار رزمی و بزمی را برایت مردی از گنجه آورده است. حالا بگو که این زبان ترکی چند صد سالی بعد از او رسید به گنجه یا تبریز. […] دست‌ وردار از این نارو. دست ورداریم از این فریب به خود دادن. تقسیم‌بندی جغرافیائی، زبانی، خونی، نژادی را بریز دور. عرب هم ترا «عجم» خوانده است. یعنی گنگ. ما گنگیم، پرحرفترین مردم‌ها؟ گنگ چون وقتی که زیر پرچم اسلام با حرف برادری و یکسانی اما با حرص غارت و تاراج، یک ضربه آمد نظام ورشکسته ساسانی را فرو پاشید، عیناً مانند همین اتفاق همین چند سال پیش، از هر حیث زبانت را نمی‌فهمید و تو هم زبانش را نمی‌فهمیدی، البته. اما آیا تو گنگ و بی‌زبان بودی، و هنوز هم هستی؟ صدام هم که ترا رسماً امروز با پشه و مگس در یک ردیف می‌داند همان‌جور است، و چه فرق دارد با تو از این حیث؟ در هر جا نفهم و گنگ و چرت و پرت گو فراوان است. نزدیک خود را ندیدن و نزدیک خود ندیدنِ این‌ها اما انتساب این صفات به همسایه، بی‌لطفی‌ست. انتخاب این که چه کس قوم و خویش توست نیز با بی‌لطفی زیاد اتفاق می‌افتد. عیناً مانند بذل محبت به هر کسی که فکر می‌کنی با تو همراه است. تعریف‌ها و تحسین‌ها، بزرگ‌داشت‌ها و کرنش‌ها وقتی که یک نتیجه از اندازه‌گیری عینی نیست، وقتی که روی پیش‌داوری‌ها هست در حد هیچ هم نمی‌ارزد. خطرناک هم هست. اگر طلا بیفتد در چاه مستراح همچنان طلای بی‌زنگ است […] از قاب و حلقهٔ طلا سندهٔ چیز دیگری نمی‌تواند شد. جنس از زور قاب هرگز عوض نخواهد شد. لابد این زبان که من به کار بردم از ادب دور است دراین حساب‌های ظاهرساز […]. راستی و راست از این ادب دور است. انسان به این ادب احتیاج ندارد. آدم یعنی صریح، ساده، راست، بی‌پرده، پاک، روشن، و جستجوکنندهٔ درستی و پاکی. رنج درست و رنج درستی را درست فهمیدن شرط اساسی رفع شکنجه و درد پلیدی است، چیزی که از زیور به خود بستن به دست نمی‌آید، چیزی که از تخیل بی‌سنجش به دست نمی‌آید، چیزی که از ادعا به دست نمی‌آید. این جور ادعا و خطاهای تو خالی تنها پناهگاه بی‌پاهاست، یک جور عصا و سنگر «مظلومی» و بی‌زوری است.

بگذار برگردم به این درازگوئی دربارهٔ «ملت». این «ملت بازی» منحصر به ما‌ها نیست چون ضعف آدم‌ها منحصر به خون و نژاد و از این چیزها نیست. یک امر بیشتر فرهنگی است و اکتسابی از آب و هوای انسانی، از اقلیم انسانی. افغان‌ها ترا قبول ندارند می‌گویند این زبان تو از آن‌هاست، و غزنه بود که قدرت به این زبان «دری» داد. همسایه‌های آن وری، عرب‌ها، هم، اما عرب هم خودش حرفی‌ست، ها. در سراسر دنیا زبانی کمتر به این قرابت و هم ریشه بودن عربی با عبری سراغ نمی‌توانی کرد. وقتی عمر به فلسطین رفت یک عده را مسلمان کرد. این‌ها شدند عرب، مابقی یهودی ماند. از آن طرف بربرهای شمال آفریقا، کارتاژیها که همان قرطاجنه‌ای باشند، قبطی^{[خ]مردم مصر قدیم. زبانی از خانوادۀ زبان‌های سامی که در قدیم در مصر رایج بود و اکنون متداول نیست و فقط عدۀ کمی از مردم و روحانیان آن را حفظ کرده‌اند.}، سودانی، فینیقی، تمام به زبان عرب درآمدند چون اقتضای دین و حکومت، که واحد بود، این چنین می‌شد. حالا این‌ها تمام می‌گویند ما عرب هستیم. اما یهودی یهود ماند، نه فلسطینی. […] مسیحی لبنانی خدا را «الله» می‌گوید چون در زبان او لغت برای خدا همین الله است. […] پس این اختلاف ربطی ندارد به مذهب و آئین. اما ما که خود را مسلمان می‌دانیم با فلسطین عرب موافقیم و با یهودی نه، درحالی‌که از لحاظ مذهبی که به آن غره‌ایم ما با یهود نزدیکیم و از عیسوی واقعاً به کلی دور، چون عیسای عیسوی با عیسای قرآنی اصلا نمی‌خواند. عیسای عیسوی فرزند و «گوشتمندی» خداست که این بی‌گمان شرک است. هفده‌بار در هر روز در نماز باید خواند «بگوئید که خدا یکتاست… زائیده نشد و نزائید…» اما هر چه را که قانون موسوی است پذیرفته‌ایم، (و من به حد کوچک حساس خود وقتی می‌رسم به جائی که می‌گوید «پس کفشت را درآر که در دشت پاک طوی هستی»^{[د]طوی منطقه‌ای نزدیک شام است که در آن موسی علیه السلام کلام حق تعالی را بی واسطه شنید.} از این زیبائی صریح‌تر، و از این جلال در مقابله جنباننده‌تر، ساده‌تر نمی‌بینم، در هیچ چیز.) حالا این‌ها را کنار بگذار و نگاهی بکن به یهودی، که همین بامبول را به جور دیگری درآورده‌ست می‌گوید این ارض موعود است و هدیهٔ خداست به قومی که برگزیدهٔ او هست. حالا چرا خدا یک قوم را انتخاب بفرماید—این در استدلالشان نمی‌آید، از حد استدلال بیرون است.

از سوی دیگر می‌بینی «مراکشی–مغربی–بربر»، «کارتاژی–تونسی»، «قبطی-یونانی-مصری»، «ایلامی-کلدانی-آسوری»، «دروز-کرد-فینیقی» تمامشان از بیخ عرب گشته‌اند با رنگ و قامت هر چه قاطی و درهم. و با زبانی که نحوش را سیبویه^{[ذ]ابوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه معروف به سیبویَه شیرازی از دانشمندان ایرانی صرف و نحو زبان عربی و پیشوای مکتب نحوی بصره بود که آرامگاهش در شهر شیراز است.} ساخت، مردی که گورش همسایه است با خانه‌ای که در آن من تشریف آورده‌ام به این دنیا، و اولین یادهایم از آن جا هست، در محلهٔ سنگ سیاه در شیراز. […] این اقوامی که من شمردم اگر باید به ضرب زبان عرب، عرب باشند، امروزه هندی‌ها، استرالیائی‌ها و نیوزیلندی‌ها، و کلیهٔ کسان از هر طرف رسیده به آمریکا را باید «انگلیسی» خواند؟ یا از سکوتوره^{[ر]احمد سیکو توری یک سیاست‌مدار اهل گینه بود.} تا مردم جزائر آنتیل^{[۱۹]The Antilles} را اعقاب ورسن ژتوریکس^{[ز]وِرسینگِتوریکس Vercingetorix در قرن یکم پیش از میلاد زندگی می‌کرد و فرماندهٔ یکی از قبایل سلتی بود. او شورش گل‌ها را علیه رومیان رهبری نمود.} و شارل مارتل^{[۲۰]Charles Martel was a Frankish statesman and military leader who as Duke and Prince of the Franks and Mayor of the Palace, was the de facto ruler of Francia from 718 until his death.} و دیگر بزرگ‌مردان اهل «هکساگون» که فرانسه است^{[ژ]کشور امروزی فرانسه در اروپا شبیه یک شش ضلعی، هکساگون است.}؟ این مهمل‌گوئیها منحصر به منطقهٔ جغرافیائی واحد نیست. نافهمی حدود و مرز ندارد. در هر جای این دنیا اگر قدم بگذاری به کافه‌ای که صاحبش از حدود یونان است بپا که “قهوه ترک” نخواهی اگر نمی‌خواهی گیرندهٔ آنی‌ترین فحش‌ها، اگر نه ضربه چاقو، قرار بگیری چون با انتساب قهوه به ترکیه باید انتقام پنج قرن سلطهٔ عثمانی بر یونان را پس بدهی، آناً، جادرجا. حالا بگو بابا قهوه از اصل ترکی نیست. بی‌فایده‌ست. یونانی عقیده دارد که «کفتادیس»^{[۲۱]Kolokithokeftedes} خوراک ملی است و از زمان هُمر^[۲۲]Homer بوده است و سقراط آن را می‌خورانده است به افلاطون، و قس‌علی ذلک، بی‌آن‌که از هُمر یا از سقراط و افلاطون چیزی بداند، اما مباد بگوئی که «کفتادیس» همان «کوفته» است که در ترکیه گفته‌اند «کفته» و از آن‌جا در این پانصد سال راه پیدا کرده است به یونان. ترک‌ها هم که افتخار می‌کنند از یک طرف به این‌که سلطان محمد بیزانس را مالاند در عین حال می‌گویند چون ما امروز در این شبه‌جزیره آناتولی هستیم پس حتی هیتی‌ها^{[س]هیتیان مردمانی باستانی بودند که به زبان هیتی که از شاخهٔ آناتولی خانوادهٔ هندواروپایی صحبت می‌کردند و کشوری پادشاهی در آناتولی—ترکیه امروزی—و میان‌رودان شمالی و سوریه تأسیس کردند. امپراطوری هیتیان در اواسط هزارهٔ دوم پیش از میلاد به اوج خود رسید.} در هزارهٔ دوم قبل از مسیح، و همچنین تمام آن تمدن یونانی–مسیحی-ارمنی در آسیای کوچک، تمام ترک بوده‌اند و نشانهٔ قدیم بودن تاریخ ترک. کردهاشان هم که «ترک‌های کوهی»اند، البته. و البته داستان بلزن^{[ش]اردوگاه کار اجباری برگن-بلزن از بزرگترین اردوگاه‌های کار اجباری آلمان نازی بود که در سال ۱۹۴۰ در جنوب غرب شهر برگن در آلمان بازگشایی شد.} و مایدانک^{[ص]اردوگاه کار اجباری مایدانک از بزرگترین اردوگاه‌های کار اجباری نازی‌ها بود که توسط رژیم نازی در سال ۱۹۴۱ در نزدیکی شهر لوبلین واقع در لهستان امروز ساخته شد.} و داخاو^{[ض]اردوگاه کار اجباری داخاو از بزرگترین اردوگاه‌های کار اجباری آلمان نازی بود که توسط رژیم نازی در سال ۱۹۳۳ در ۱۶کیلومتری شمال مونیخ در نزدیکی شهر داخاو در ایالت بایرن آلمان ساخته شد.} و آشویتز^{[ط]اردوگاه آشویتس بزرگترین و مجهزترین اردوگاه کار اجباری آلمان نازی بود که در طول اشغال لهستان توسط نازی‌ها ساخته و تجهیز شده بود.} و بوخنوالد^{[ظ]اردوگاه بوخن‌والد یکی از اولین و بزرگترین اردوگاه‌های کار اجباری آلمان نازی بود که در فاصله ۸ کیلومتری از شهر وایمار، آلمان ساخته شده بود.} را هم که می‌دانی. امروز هم تیترهای خبرهای روز جنگ در یوگوسلاوی است.

این‌ها هستند حاصل و برآمد این حرف‌های حامل جرثومه‌های هول، این‌ها هستند حاصل و برآمد از یاد بردن خود انسان و بعد در جعبه آینه‌های هزارپیشه‌ای از آن قبیل که فرموده‌ای قرار دادن این دسته دسته کردن و تقسیم انسانی، یا در واقع غیرانسانی—اگر که آدمیت باشد آن که سعدی گفت. بهتراست بگوئیم تقسیم‌بندی انسان به وجه غیرانسانی. نه. نه، دوست من نادر. ما نیستیم. ما از این قماش نخواستیم و نمی‌خواهیم. گرمای انسانی، خوش بودن از محبت و از مهر و پاکی و صراحت و اندیشه می‌آید نه از تقلب و حسد و جعل و نافهمی، نه ازدسته‌بندی و از مافیا بازی. در دسته‌بندی ناپاک‌ها نرفتن و با خیلی احمق‌ها نجوشیدن مردم‌گریزی نیست. ملیت‌بازی و توجه به این دسته‌بندی‌ها خواه موذیانه باشد خواه معصوم یا نفهمیده، در هرحال، تبدیل می‌شود به تصادم، راه پیدا می‌کند به تجاوز، نقب می‌زند به کار و نیروی انسانی را به خدمت حرص شروردرآوردن، به خر کردن برای تجاوز، و خر شدن در آرزوی تجاوز. این اندیشه روی پایهٔ تملک است که پیدا شده است، و جانبداری از آن به روی همین پایه است که مرسوم است. وقتی برای پس زدن این چنین شرارت مغفول فکری دلیل می‌گوئی می‌گویند آقا، آخر حتی حیوانات هم از بیشه و مکان و لانه‌ای که در آن زندگی دارند پاس می‌دارند. این بی‌آنکه خود ملتفت باشند در واقع چه می‌گویند یعنی بیا به پائین تا حد حیوانات، تا حد غاز که کنراد لورنز ((Konrad Zacharias Lorenz)) میل تجاوز آن را مطالعه کرده است. بیچاره تازگی‌ها مرد. غاز نه، کنراد لورنز البته. این‌ها نمی‌بینند این دفاع تنها مقابله‌ای با تهاجم است. تهاجم را که برداری «دفاع» لازم نخواهد ماند. بی‌ این جور اندیشه‌ها انسان بهتری هستی، انسانی. انسان اگر باشی عضوی مفیدتر برای مردم و همسایه‌های خود هستی. تاریخ می‌گوید، و یک نگاه به هر روز و دور و برهایت نشان می‌دهد وسیعترین تهاجم‌ها یک امر روزانه، یک واقعیت مداوم لاینقطع بوده است—نه از سوی «خارجی» و بیگانه‌های برون‌مرزی، نه گاه‌گاه و ادواری، نه، بلکه پیوسته از سوی آن «خودی» که آدمیت معیوب داشته‌ست، که زور می‌گفته. هجوم‌های ایلی و «قومی» هیچ‌اند درقیاس با تهاجم هر روزی مداوم همگانی، از خونی که هر دقیقه قطره قطره از تن هر کس مکیده می‌شود، زهری که هر دقیقه قطره‌قطره می‌دهند به خون و به فکر یکدیگر، از خانه‌ات بگیر تا خودت، هر روز. از آجدان بگیر تا افسر راهنمائی، از مامور تامینات تا مامور مالیات، تا تاجر، تا درس معلم و دشنام «آی نفس‌کش» بگوی کوچه‌های سیداسماعیل یا گودهای پشت خیابان شوش یا روی تپه‌های حصارک. هر کس به حد خود از روی حرص خود دنبال دید تنگ دوده‌گرفتهٔ لجن‌بسته پیوسته زور می‌گوید، زهر می‌پاشد—می‌گفته است و پاشیده است. و از هر هزار بار نهصد و نود و نه بار دور از چیزی که «عاطفه» می‌خوانیش، اما به ضرب یا به اسم آن‌چه در ردیف یا از انواع عاطفه‌ها هستند. اسم گذاشتن به روی هر چیز آسان است. سی‌سال پیش در گفتار یک فیلم این جمله بود که «خودکامه‌ای فریفت و برحرص خویش نام نجیب پاکی پوکی زد.» چقدر از این نام‌های نجیب و پاک اما پوک به خورد ما داده‌اند؟ این‌ها را شعار می‌گویند. شعار آسان است. شعاردادن برحسب پیش‌داوری، غریزه، عادت‌ها. وقتی شعار مکرر شد می‌شود عادت، می‌شود باور، می‌شود سنت، می‌شود ارثی. گاهی هم «با ذوق»ها آن را می‌آرایند—گاهی برای خودنمائی و گفتن که با ذوقیم، گاهی برای مزد با چشم پوشیدن از شعور و شرافت، گاهی به گمراهی، گاهی چون خود دست درکاراند. این، درجای باز کردن واصلش را درست تردیدن بر شاخ و برگ می‌افزایند. حتی اصل گاهی می‌شود بهانه برای همان شاخ و برگ کشیدن‌ها، برای زورآزمائی حرفی، برای کرسی نهم آسمان به زیر پای الب ارسلان^{[ع]عضدالدین ابوشجاع آلپ ارسلان محمد پسر چغری بیگ داوود دومین شاه از سلسله سلجوقی در ایران است. آلپ ارسلان یک لقب تمجیدی به زبان ترکی به معنای “شیر شجاع” است.} گذاشتن‌ها. این‌ها برای روی شرارت لعاب رنگی شیرین کشاندن است. لعاب آب می‌شود شرارت اثر می‌کند آدمی می‌شود ناخوش. اگر که حتی قصدت چنین نبوده باشد در اصل. از روی یک نفهمی دنبال رسم رفته‌ای، و آن‌چه به ذهنت نشانده‌ای تکرار کرده‌ای—به صورت معصوم—هرچند هوش را به کار نبردن گناه کبیره است و ذنب لایغفر. قانون پاولف^{[۲۳]Ivan Petrovich Pavlov} ترا کشیده است به بدکاری هر چند می‌خواستی شیرین بکاری و حرف‌های گنده‌گنده بگوئی، یا دست خودت نبود و فقط رسم روز بود. دراین میانه هم یک دسته فرمول‌ساز می‌شوند برای جنبه‌های جوربه‌جور همان اعمال، اما خود از تمام بی‌بخارتر، ولی پرگوی بی‌جاتر ولی پر از جنجال، از جای خود نجنبنده پشت میز کافه نشینِ عرق‌خورِ دودی-سوزنی، دارای ادعای روشنائی چیزی که هیچ نزدشان نمی‌بینی. دنیای تنگشان را به وسعت دنیای واقعی، حتی به وسعت کیهان بی‌حساب می‌انگارند. خود را روشن‌فکر می‌خوانند بی‌آنکه نزدشان اصلاً فکری یا فکرکی باشد چه بکر چه آلوده. شعر می‌گویند، فیلم می‌سازند، نقاداند، و همچنین به ترجمه رو می‌کنند بی‌دانستن زبان اولی یا زبان خود، حتی؛ و مافیای مفنگی که با همانند‌های خود دارند تضمین ادعاشان است که مانند پمپ با باد یکدیگر را پروار می‌نمایانند، یکدیگر را به هم حقنه می‌کنند. به ناحق.

باید فرمان ایست به خود داد، مطلب‌های سپرده به ذهن و گرفته به عادت را زیر و روئی کرد تا حالا که آن قدر شعور و شرف‌ داری که به دیگران می‌اندیشی راهی که راه باشد بیابی و بیهوده دور ور نداری تا تنگ چشم و بی‌حساب بیفتی به کوره راه یا در مانداب درمانده و لجن گرفته بمانی. این است کار روشن‌فکر نه ساختن یا تکرار حرف‌های مثل ورد سحر فریبنده—چیزهائی که متکی به سنت است نه برعقل. حرفت باید از حساب و تجربه باشد، از محک زدن به سنت‌ها نه از اطاعت آن‌ها، نه از عادت. این‌ها را برای تو می‌گویم اما، از تو نیست که می‌گویم این‌ها را درجواب تو می‌گویم اما دربارهٔ تو نیست که می‌گویم. حرفت مرا به حرف آورده، و حرفت باید تا حدی که می‌توانی نه به حسب حساب‌های شخصی و محدود و دمدمی باشد بلکه با جا دادن در متن منظرهٔ روزگار—نه یک روز—کامل بگوئی و چیزی از جا نیندازی. این است انگیزهٔ این صفحه‌ها سیاه کردن من از برای تو.

با ارادت بسیار و با آرزوی روشن شدن
گلستان

نقاشی انتخابی «سرزمین مادری»^{[۲۴]Homeland} نام دارد و اثر جی‌سی مایرز^{[۲۵]GC Myers}  هنرمند آمریکایی است.

1. Primavera by Sandro Botticelli ↩

2. The Virgin of the Rocks, sometimes called the Madonna of the Rocks, name of two paintings by Leonardo da Vinci ↩

3. The Baptism of Christ by Piero della Francesca ↩

4. The Flagellation of Christ by Piero della Francesca ↩

5. Rembrandt ↩

6. Albrecht Dürer ↩

7. Caravaggio ↩

8. Paul Cézanne ↩

9. Henri-Émile-Benoît Matisse ↩

10. Pablo Picasso ↩

11. John Ford ↩

12. Luchino Visconti ↩

13. Jean Renoir ↩

14. Luciano Pavarotti ↩

15. Maria Callas ↩

16. Montserrat Caballé ↩

17. Herodotos ↩

18. Xenofon ↩

19. The Antilles ↩

20. Charles Martel was a Frankish statesman and military leader who as Duke and Prince of the Franks and Mayor of the Palace, was the de facto ruler of Francia from 718 until his death. ↩

21. Kolokithokeftedes ↩

22. Homer ↩

23. Ivan Petrovich Pavlov ↩

24. Homeland ↩

25. GC Myers  ↩